كه‌نگی دێ ئیراقا ئارام و بهێز دروست بیت؟
بەلاڤ بکە
سالح زاهێر
دیرۆكا ده‌وله‌تا ئیراقێ ل سالا 1921 و تا نها ب چه‌ند قۆناغه‌كان ده‌رباز بوویه، ل سه‌رده‌مێ شاهاتی بۆ كۆماری و ده‌ستهه‌لاتدارییا به‌عسی و دیڤدا ئیراقا نوی، خالا گرنگ و رایا زۆرینه ل سه‌ر و هێلا گشتی كو پڕانییا سیاسی، ره‌وشه‌نبیر، ڤه‌كۆله‌ر و نڤیسه‌ر تێدا هه‌ڤپشك سه‌ره‌ڕایێ هه‌بوونا جوداهیێن هه‌یی د ڤان قۆناغان دا ئه‌و بوویه، كو ئیراقه‌ك ئارام نه‌بوویه ب درێژاهییا ڤان سه‌د سالان و گرۆڤه ژی ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌و ده‌رئه‌نجامێن سیاسی، جڤاكی، له‌شكری، ئابۆری، ژینگه‌هی و ده‌روونی یێن هه‌یی به‌رسڤێ دده‌ن د گۆره‌پانا نها یا ئیراقێ دا. گرنگه ڤه‌گه‌ڕیان بۆ ڕووپه‌لێن دیرۆكێ لێ نه‌بوو دورستكرنا درزێن نوی به‌لكو بۆ مفا وه‌رگرتن ژ دیرۆكێ و دوباره‌نه‌كرنا وان شاشیان و دروستكرنا نه‌رینه‌كێ بۆ چاره‌یا بنگه‌هین بۆ وێ نه ئارامییا كو ئیراقێ سه‌د سالان ئه‌زموون ل گه‌ل هه‌یی.
رۆنتر بابه‌تێ گۆتارێ ب ئازرینین هه‌رێما كوردستانێ هه‌ر ل سالا 1925 كو ب ئێكلایكرنا (كێشا ویلایه‌تا موسل) دبیته پشكه‌ك ژ ئیراقا نوی ب بریار و رازیبوونه و دارێشتنا هێزێن نێڤده‌وله‌تی، كوردستان دبیته ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كی بۆ ئارام نه‌بوونا ده‌وله‌تا ئیراقێ ئه‌و ژی ب چه‌ندین ئه‌گه‌ران ڤه گرێدایه، ژوانا نه‌دانا مافێن خه‌لكێ ڤێ پارچا گرنگ ژ ئالیێ ده‌وله‌تا ئیراقێ ڤه د بیاڤێن سیاسی، ئابۆری، نه‌ته‌وه‌ی و ره‌وشه‌نبیری. ئه‌ڤ ره‌وشه به‌رده‌وام دبیت و ل وان قۆناغێن هاتینه به‌حس ژێ كرن كوردان سته‌م و هۆڤاتی نه‌ما نه‌بینن ، ل سالا 2003 و كه‌فتنا رژێما سه‌دام حسێنی ره‌وشه‌ك هاتیه پێش كو زمانێ دیالوگێ بلندتره ژ زمانێ هێز، شه‌ڕ، كوشتن و جینوسایدێ. له‌وما بۆ ره‌وشێن ب ڤی ئاوایی و دووباره نه‌بوونا ئه‌وا د هه‌می قۆناغێن دیروكا عیراقێ دا دووباره بوویی كو نه‌ئارامی بوویه پێدڤی ب كاره‌كته‌ر، دیتن، گاڤ، تێگه‌هشتن و دروونه‌ك نوی هه‌یه.
ئه‌و بنه‌ما، شه‌نگه‌ست و ستوینێن كو دبنه ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی بۆ داوی ئینان ب ره‌وشا نه‌ئارام و ده‌ستپێكرنا قۆناغا گه‌شه‌پێدان، لێكتێگه‌هشتن و پێشكه‌فتنێ د ئه‌ڤرۆیا به‌غدا و هه‌ولێرێ دا هه‌نه و كاره‌كته‌رێن ب وی ئاستی هه‌نه كو بووینه ده‌رگه‌هه‌ك بۆ ئارامیێ، له‌وما ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ره‌وشه ب ده‌رفه‌ت نه‌هێته وه‌رگرتن دویر نینه ئه‌وێن مفادار ژ نه‌ئارامیا ده‌رزێن مه‌زنتر دناڤبه‌را به‌غدا و هه‌ولێرێ ڤه‌كه‌ن و د وێ ره‌وشێ دا به‌رده‌وامیێ ب مانا خویا ب گۆمان بده‌ن. هه‌ر سه‌باره‌ت ب ڤی بنه‌مایێ به‌رێز نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ د داوی گۆتارا خۆ دا ل زانكۆیا ئه‌مریكی ل دهۆكێ راگه‌هاند" دشێین پێكڤه وه‌لاته‌كێ ئارام و بهێز ئاڤا بكه‌ین"، واتا مه‌رجێ (ئارامی و بهێزیا) ئیراقێ و هه‌رێما كوردستانێ بنه‌مایه‌كێ سه‌ره‌كیێ ده‌وله‌تداری و رێڤه‌برنێ یه ئه‌و ژی (پێكڤه‌ی)یه، هه‌رده‌مێ ده‌رز و ئالۆزی كه‌فتنه دناڤبه‌را هه‌ر دو ئالییان دا وی ده‌مێ بێ ئێك و دو ب گرۆڤه‌یا دیرۆكێ نه ئارامی و هێز هه‌بوویه نه‌گه‌شه‌پێدان و خۆشگوزه‌رانی و نه‌ژى پێشڤه‌چوون هه‌بوویه، ل ڤێره سه‌رۆكێ هه‌رێمێ نامه‌یه‌ك گشتگیر و پری رامان ب هه‌ر دو ئالیان راگه‌هاند ئیدی ب هیڤا به‌رهه‌مه‌كێ نه‌بن بناڤێ (ئارامی و هێز) ئه‌گه‌ر بنه‌مایێ (كارێ هه‌ڤپشك و پێكڤه‌یی) نه‌كه‌نه ستوینا سیاسه‌ت و ستراتیژیه‌تا كارێ خۆ د دانوستاندن و هه‌ر پێنگاڤه‌كا ب چاره‌نڤیس و پاشه‌رۆژا ئیراقێ ڤه گرێدای بیت.
ل داویی فه‌ره ئه‌و چه‌نده ل بیرا مه بیت كو ره‌وشا ئیراق و هه‌رێمی و نێڤده‌وله‌تی ژی زێده‌تر رێكێ ب هه‌بوونا هه‌ڤركی، نه‌ئارامی و ئالۆزیێن دناڤبه‌را به‌غدا و هه‌ولێرێ ناده‌ت و چاره گرتنه به‌را رێكا ئاشتی، لێكتێگه‌هشتن و دانوستاندنێ یه، سه‌رۆكێ هه‌رێمی وه‌ك كاره‌كته‌رێ سه‌ره‌كی یێ به‌ره‌ف پێش برنا په‌یوه‌ندیێن به‌غدا و هه‌ولێرێ دچیت و گرنگه د ڤێ ره‌وشێ دا مفا ژ دیتنا وی بهێته وه‌رگرتن، سه‌ره‌ڕایێ وێ چه‌ندێ د نها ژی دا به‌رێز مه‌سرور بارزانی سه‌روكێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب جدی ل سه‌ر هێله بۆ ڤێ چه‌ندێ و هه‌روه‌كی به‌رێز محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆكێ حكومه‌تا ئیراقێ ژی كاره‌ك جدی دكه‌ت د ڤی بیاڤی دا كو ل سالا 2003 و هه‌تا نها ره‌نگه ئێكه‌م جار بیت به‌غدا ب ڤی ئاوایی به‌رهه‌ڤی هه‌بیت بۆ چاره‌یا بنگه‌هین و داوی ئینانا ب نه‌ئارامیێ، له‌وما سیاسه‌ت، هۆنه‌ر و ئیداره‌دانه مفا وه‌رگرتن ژ ڤێ ره‌وشا هاتییه پێش كو ره‌نگه دووباره بوونا وێ زه‌حمه‌ت بیت و گرنگه مفا ژ هه‌می وان كاره‌كته‌ران بهێته وه‌رگرتن كو كار دكه‌ن بۆ ئیراقه‌ك ئارام و بهێز و داوی ئینانا نه‌ئارامییا سه‌د سالان.