ئەگەرێن داکەفتنا بهایێ دینارێ ئیراقی بەرانبەر دۆلارێ ئەمریکی؟

بەلاڤ بکە

هەرمان سالح محەمەد


کۆمەکا ئەگەران یێن هەین کو ژ دەرئەنجامێ وان گوهۆڕین د بهایێ دینارێ ئیراقی دا پەیدابووینە بەرانبەر دولارێ ئەمریکی ژ ( 1$ بەرامبەر 1460 ) بۆ ( 1$ بەرامبەر 1520 هەتا نوکە بویە 1600 و زێدەتر )، ئەڤ ئەگەرە ژی پێکهاتینە ژ ئەگەرێن سیاسی و ئابۆری ئانکو داراییۆا ئیراقی کەفتیە دبن باندور و ململانا سیاسی و ئابۆی دا .
مەرەم ژ ئەگەرێن سیاسی و ئابۆری چنە؟
ئەڤ گهورینێن پەیدابووی د بهایێ دراڤێ ناڤخوی دا ب داکەفتنا بهایێ دیناری بۆ ( 1$ بەرامبەر 1520 دینارا ) لدەسپێکی و پاشان بو ( 1$ بەرامبەر 1600 و زێدەتر ) ل2022/12/27 وێ چەندێ بۆ مە دیاردکەت کو داکەفتنا بهایێ دیناری ب دو قوناغان دەربازدبیت .
قووناغا ئێکێ: ژ دەسپێکا هەیڤا 12 یا سالا 2022 هەتا 25 هەمان هەیڤ ژ ئەگەرێ کێمکرنا خستنەروویا دۆلاری ژ (250 ملیون دۆلاران بۆ 100-120 ملیون دۆلاران ) د روژەکێ دا بهایێ ( 1$ گەهشتە نێزیکی 1520IDQ  و زێدەتر) , ئەگەر ئەم لسەر ڤێ مێژوویێ راوەستین و دەستی دانینە سەر وان ئەگەرێن بووینە پالپشت کو بهایێ دیناری داکەفیت بۆ ( 1 $ = 1520 IDQ و زێدەتر ) د زڤرنەڤە بۆ گرتنەبەرا رێکارێن بانکی ژلایێ بەنکا ناڤەندی ڤە ل ژێر فشارێن بەنکا فیدرالی یا ئەمریکی بۆ رێگریکرن ل بهەدەردان و دەرێخستنا دۆلارێ ئەمریکی بۆ ژدەرڤەیی وەلاتی ب رێکا فاتورێن بازرگانی یێن نەدروست و سەختە ب مەرەمێن سپیکرنا پارێ گەندەلی و دزیێ ژ لایێ بەرپرسێن گەندەل و فێلباز ڤە، هەروەسا بۆ مەبەستێن سیاسی ژبۆ پالپشتیکرنا دەولەتا ئیرانێ ژ پیخەمەت پەیداکرنا دراڤێ بیانی یێ بهێز وەک دۆلارێ ئەمریکی چونکی ب هەبوونا دراڤێ بهێز یێ وەک دۆلارێ ئەمریکی ل ناڤخویا بازارێ دراڤی یێ ئیرانێ دێ ئەو وەلات شێت تا رێژەکا باش پارێزگاریێ ژ داکەفتنا تومەنێ ئیرانی کەت ،لەوما بەنکا ناڤەندی ژبۆ مەرەما رێگریکرن ل فەساد و گەندەلییا دارایی و ئابۆری ،هەروەسا ل ژێر فشارا بەنکا فیدرالی یا ئەمریکی ئەڤ رێکارە گرتنە بەر وەک فشارەک سیاسی ژی ل هەمبەر دەولەتا ئیرانێ ژ پێخەمەت پترکرنا فشاران لسەر وەلاتێ ئیرانێ ژ لایێ ئەمریکا و ئێکەتیا ئەورۆپا ڤە.

ئەو رێکا چنە یێن بەنکا ناڤەندی گرتینە بەر؟
بەنکا ناڤەندی ل ژێر فشارا بەنکا فیدرالی یا ئەمریکی رابوویە ب سزادانا (7) بانکێن ناڤخوی وەک بانکێن (القابض و الشرق الأوسط و اسیا و الأنصاري) یێن قەبارێ مەزن و مام ناڤەند د بازارێ گوهۆڕینا دراڤی دا ل ناڤخویا ئیراقێ کو نێزیکی (40%) ژ گوهۆڕینا دراڤی ل ناڤخو و کارێ حوالاتا بۆ بازرگانیا دەرڤە ژ لایێ وان ڤە دهاتە ئەنجامدان ،ئەڤ سزادانە پێکهاتیە ژ بێ بەهرکرنا وان بەنکا ژ پێدانا دۆلاری ئەمریکی ب وان بەنکان، ئانکو ئەو بەنک نەشێن دۆلاری ئەمریکی ژ بەنکا ناڤەندی بکرن و بەرانبەر قازانجەکێ دەستنیشانکری و ب بازرگان و هاولاتیان بفرۆشن ،ئەڤ رێگریکرنە و بێ بەهرکرنە ژی بوویە ئەگەر کو خستنەروو یا دۆلارێ ئەمریکی ژ (250 ملیون دۆلاران بۆ 100-120 ملیون دۆلاران )کێم ببیت د بازارێ گوهۆڕینا دراڤی دا چونکی ئەڤ بەنکە پەنجەرە و کەنالێ ڤەگوهاستنا دۆلارێ ئەمریکی بوون بۆ وەلاتیان و بازرگانان ،ل ڤێرە د هاوکێشا ئابۆری دا هەردەما خستنەروو کێمکتر بیت ژ داخازیێ دێ د بەرانبەر دا بهایێ دۆلاری بلند بیت و بهایێ دینارێ ئیراقی دێ داکەفیت وەک ئەڤا نوکە دیار و بەرچاڤ ل بازارێ گوهۆڕینا دراڤی دا  1$ بەرامبەر 1460  بوویە 1$ بەرامبەر 1600 زێدەتر، ژبۆ فێ مەرەمێ ژی بەنکا ناڤەندی ناڤەندەک دامەزراندیە بۆ وردبینی کرن ل هەمی وان فاتورا ئەوێن ب سەختەکاری دهاتنە ئاراستە کرن بۆ بەنکا ناڤەندی و بەنکێن تایبەت بکاردئینان ل بەرانبەر دراڤێ بیانی وەردگرت و درەڤاندە دەرڤەی وەلاتی ب مەرەمێن گەندەلیا دارایی و مەرەمێن سیاسی، ئەڤ بلندبوون و نزمبوونە ژی لدویڤ تیورا زانستێ دارایی و پرەنسیپێن سیاسەتا نەختینەیی و دارایی باردوخەکێ ئاساییی یە رووبدەت ب تایبەتی ئەگەر هندەک رێکار و نویکاری د کەرتی دارایی و بەنکی دا بهێنە کرن ،ئەڤ لڤینە ئانکو بلندی و نزمیە د ئاسایی و یاسایی نە ئەگەر ب رێژا نێزیکی (3% حتا 5%) ژی د بهایێ بنەرەتی یی دراڤێ ناڤخوی دا پەیدا ببن ژ دەرئەنجامێ ڤان رێکار و نویکاریان، زیدەباری گرتنە بەرا رێکارێن رەڤاندنا دۆلاری بو دەرڤەیی ئیراقێ بەنکا ناڤەندی ب پالپشتییا بەنکا فیدرالی یا ئەمریک و سندوقا دراڤی یا نیڤدەولەتی بزاڤان دکەت سیستەمێ بانکی و کردارا حوالاتا بۆ سیستەمەکێ پێشکەفتی یێ ئەلکترۆنی ڤە ببەت وەک سیستەمێ  سویفت SWIFT یێ نێڤدەولەتی ژبۆ رێکارێن گوهۆڕینێن بازرگانیا نێڤدەولەتی، ئەڤەژی دیسان ئەگەر بوویە ئەڤ گوهۆڕینە پەیدا ببن چونکی یا رێگرە ل سەرختەکارییا و بەنکا ناڤەندی پتر یا بەرچاڤ روونە هەروەها ئاشنابوونا بەنکێن دیتر بۆ داخازییا دۆلاری ژ ڤی پورتالێ ئەلکترۆنی ب رێژەیا بزەحمەت و نوییە .

قوناغا دووێ: و نوکە و پشتی 25 هەیڤا 12 یا هەمان سال بلندبوونا دۆلاری بەرانبەر دیناری ریکوردێن پێوانەی تومار کرن بو ئاستێن گەلەکێن بلند ژ ( 1$ بەرامبەر 1520 دینارا ) بویە ( 1$ بەرامبەر 1600 و زێدەتر ) ،ئەگەر ئەم فوکسا خو دانینە سەر ڤێ قووناغێ و ڤان بلندبوونێن نەچاڤەرێکری ب رەنگەکی پسپوریانە و زانستی ڤە شروڤێ بۆ بکەین دێ شێین ڤان بلندبوونان بۆ چەند فاکتەرێن سەرەکی زڤرینین کو هیچ پەیوەندیەک نینە ب رێکارەکا نوی ژلایێ بەنکا ناڤەندی ڤە و بارودوخێ بازارێ ئیراقێ ب گشتی و ئابۆرا ناڤخوی ڤە ژوانا :-
١- بلندبوونا داخازیا وەلاتیێن ئاسایی ئانکو ئەو کەس (نە بازرگانن و نە بکر و فروشیارن)،ژ دەرئەنجامێ ترسا وان ژ بلندبوونا بهایێ دۆلاری بەر ب بازارێن گوهۆڕینا دراڤی ڤە دچن و دبنە رێخوشکەر بۆ ڤێ بلندبوونا هەنێ یا رەها ،ئەڤ ترسا وان ژی ژ دەرئەنجامێ لاوازییا شروڤەکارێن ئابۆری و دارایی پەیدا دبیت کو ئەگەرێن بلندبوونا بهایێ دۆلارێ بو کۆمەکا ئەگەرێن بێ بنەما و نە زانستی د زڤرینن ل بەرانبەر ژی بازرگانێن فێلباز ب مەبەست ڤان داخویانی و شروڤەیێن وان قەبارە مەزن دکەن ژبۆ هندێ دا وەلاتی ب ترسن و ترس لدەڤ پەیداببیت ،چونکی ژ دەرئەنجامێ ڤێ ترسێ دێ داخازییێ لسەر کرینا دۆلاری زێدەکەن و بازرگانێن قورخکار و فیلباز دێ ب مەبەست خستنەروویێ کێم کەن چونکی ب کوژمێت مەزن دۆلار لبەر دەستێن وانە و ئەو ژی دێ ب نیڤا دلێ خو بهایی بلند کەن و دێ شێن قازانجێن نەچاڤەرێکری و قەبارە مەزن بدەست خو ئێخن .


٢-فاکتەرێ دووێ گرێداییە ب بێهڤەندانا ناڤەندێن دارایی و بەنکی ،دەرئەنجام خستنەروویا دراڤێ بیانی بۆ بازاری زێدەباری کێمبوونا وێ ژ دەرئەنجامێ سزادانا هندەک بەنکێن بەشدار د خستنەروویا دۆلاری دا بۆ بازاری ،کێم بوونەکا دیتر ژی پەیدابوویە ژ دەرئەنجامێ بهێن ڤەدانا بەنکا ناڤەندی و دەزگەهێن دیتر یێن دارایی .
٣-لگەل ڤێ چەندێ ژی ئەگەرەکێ دیتر گرێداییە ب لایەنێ گەشتیاری ڤە نوکە، چ گومان د هندێ دا نینە هەر دەما بوونەیەک یان ئاهەنگ گێرانەک یان بوونەکا نەتەوەی، کلتوری و دینداری پەیدادبیت ،ئێدی خەلکی کۆمەلگەهێ ڤان دەم و بوونان بۆ خو ب دەرفەت دبینن داکو تێدا کەیڤ و خوشیێ پەیدا بکەن ب تایبەتی بوونەکا وەک سەرێ سالێ هەم چونکی روژا ژ دایک بونا قداسەتا مەسیحی یە خەلکێ مەسیح جەژن و ئاهەنگ و کەیف خوشی دگرێن ،هەم ژی سەرسالا زایینی یە وەلاتی بزاڤا گەشت و سەیرانا دکەن ب تایبەتی وەلاتیێن هەرێما کوردستانێ و ئیراقێ ب گشتی هەولددەن ژبۆ بوراندنا دەمێن خوش و ئاهەنگ و کەیفخوشیا سەرەدانا وەلاتێن دەوروبەر بکەن وەک تورکیا و ئیران و ژمارەکا وەلاتێن دیتر یێن هەرێمی ،بێگومانە ژی کو ئەڤ وەلاتە کار ب دراڤێ وەلاتێ مە دیناری ئیراقی ناکەن بەلکو ل بەرانبەر دا پتریا جیهانێ کار ب دۆلارێ ئەمریکی دکەن ژبەرکو دراڤەکێ بهێز و باوەرپێکریێ جیهانیە و بهایێن وی د جێگرن ب رێژەکا باش ،ژبەر ڤی ئەگەری ژی وەلاتیێن هەرێما کوردستان و ئیراقێ داخازا دراڤی بیانی وەک دۆلار دکەن د دەمێ ئەنجامدانا گەشتان بۆ وەلاتێن دەڤەرێ ،لڤێرە ژی ئەڤ ئەگەرە دبیتە پالدەرێ زێدەبوونا داخازییەکا مەزن لسەر دراڤێ ئەمریکی د بەرانبەر دا خستنەروو یا کێمە دێ دەرئەنجام بلندبوونا بهایێ دۆلاری بەرانبەر دیناری پەیدابیت .
ئەگەر ئەم لدویڤ ڤێ هاوکێشێ هندەک زانیاریان بێخینە بەردەست بۆ نموونە:  -
بەری سێ حەفتیان و زێدەتر ژ دەرئەنجامێ کێمبوونا خستنەرویا دۆلارێ ئەمریکی ژ لایێ بەنکا ناڤەندی ڤە ژ 250 ملیون دۆلاران د روژەکێ دا بۆ نێزیکی 120 ملیون دۆلاران د روژەکێ دا بوویە ئەگەر کو بها  100$ نیزیک ببن ب 160 هزار دینارن ،هەرچەندە د بەری نوکە دا 100$ یەکسان بوو ب 146 هزار دیناران ) لڤێرە بۆ مە دیار بیت کو داخازیەکا زێدە د بەرانبەر دا خستەرویەکا کێم دێ بهایێ دیناری بەرانبەر دۆلاری داکەڤیت، ب پشت بەستن ب هەمان هاوکێشە د نوکە دا داخوازی دوجارکی زێدەبوویە ڤە ژ بەر ئەگەرێن گەشتیاری لەوما یا ئاساییە و یاساییە کو ب رێژەکا زیدەتر داکەفتنا بهایێ دیناری رووی بدەت چونکی رێژا داخازیا زیدەبوویە،بۆ نموونە ئەگەر دڤێ سەر سالێ دا 100 کەس بەرەڤ وەلاتێن دەوروبەر بۆ مەبەستێن گشتیاری بچن و هەر ئێک ژ وان ب ناڤەندی 1500$ خەرج بکەت دێ پێتڤی ب 100 ملیون دۆلارێن دیتر بن ل بازارێ گوهۆڕینا دراڤی ( 100,000کەس * 1500$ = 100,000,000)  .


پرسیارا گرنگ ئەرێ ئەڤ بلندبوونە یا دەمکی یە یان دێ وەک هەمان روویدانا سالا 2021 ئەڤ بهایە جێگیر بن و ( 1$ دێ گەهیتە بەرانبەر 1600 دیناران)؟

ل دویڤ چاڤدێریا ڤان چەند روژێن مە کری و ب پشت بەستن ب بنەمایێن زانستی ڤە بۆ مە دیار بوویە کو ئەڤ گوهۆڕینێن هەنێ د دەمکینە و دوبارە دێ بها بۆ (1$ بەرانبەر 1460 دینار) زڤرنەڤە پشتی دلنیابوونا رێگریکرن ژ رەڤاندنا دراڤی ژبۆ دەرڤەی وەلاتی، ئەڤەژی دهێتە پێشبینیکرن د دەپسێکا ( هەیڤا 1 یا سالا 2023) حتا بەری ب دوماهیک هاتنا هەمان هەیڤ ئەڤ جێگیربوونە بزڤریتەڤە، پشت بەستنا مەژی لسەر ڤان پالپشتیانە :-

١-چونکی حەتا ڤی دەمێ بەنکا ناڤەندی هیچ بریارەک نەداییە ژبۆ گوهۆڕینا بهایێ دۆلاری بەرانبەر دیناری ژ (1450 بو 1550 حتا 1600 )چونکی هیچ بەهانە و پالپشتیەک نینە کو لسەر ئەنجامێ وێ بهایێ دیناری نزم بکەن بەرانبەر دۆلاری ۆ نموونە ل سالا 2021  هەبوونا بەهانە و پێویستیێ بەنکا ناڤەندی پالدا کار لسەر نزم کرنا بهایێ دیناری بەرانبەر دۆلاری بکەت ژ (1180 دینار بەرامبەر 1$ بو 1460 بەرامبەر 1$)بەلێ د نوکە دا هیچ پالپشتیەک نینە چونکی بودجا گشتی بەر ب زێدەکی یێ ڤە دچیت ل جهێ کورتهێنانێ ،بهایێ بەرمیلا نەفتێ د سالا 2021 دا ب نێزیکی (40$) دهاتە خەملاندن ئەوژی بۆ ئەگەر کو کورتهێنان پەیدا ببیت بەلێ بۆ سالا 2023  بهایێ بەرمیلا نەفتێ ب نێزیکی (75$ و زێدەتر ) دهیتە خەملاندن ئەڤەژی دێ زێدەکی یێ پەیداکەت د بودجا گشتی دا .
٢-هەروەسا بازارێ ناڤخوی یێ ئیراقێ و باردوخێ ئابۆری ل ناڤخوییا ئیراقێ دا پێویستی ب نێزیکی 100 ملیون دۆلارا یە رۆژانە بۆ راپەراندنا ئەرکێن بازارگەری و ئابۆری یا ناڤخوی، بەلگە ژی بۆ ڤێ چەندێ ئەڤە زێدەتر سێ حەفتیانە فروشتنا رێژا دۆلاری ژ ( 250 ملیونان بۆ 100- 120 ملیونا )کێمکرییە بەلێ بهایێن کەلوپەلا د بەرانبەر دا ب رێژەی د جێگرن و بلندبوونێن زور ب خوڤە نە دیتینە چونکی بەنکا ناڤەندی رێگری کرییە ل بەنکێن سەختەکار و فاتورێن سەختە و وردبینیەکا هویر و تێروتەسەل ئەنجام ددەت لسەر وان فاتوران بۆ پالپشتیا پێتڤیێن بازارێ ناڤخوی، ئەو زێدەکیا چێدبیت ژی هندەک ژ بازرگان و فروشیار ب فێلبازی زێدە دکەن لسەر کەل و پەلان دناڤ بازارێ ناڤخوی دا .
٣-یەدەکێ نەختینەی ژ دراڤێ بیانی ل بەنکا ناڤەندی بۆ نێزیکی 100ملیار دۆلاران زێدەبوویە ئەڤەژی ئاماژەکا روونە بو بهێزبوونا دراڤێ ناڤخوی و شیانێن بالا دەست ژ لایێ بەنکا ناڤەندی ڤە، زێدەباری نێزیکی 130 تەنێن یەدەکێ زێری ل بەنکا ناڤەندی .
٤-بناغەیێ سەرەکی یێ کو حکومەتا نوی یا( السودانی )لسەر هاتیە دامەزراندن بریتی بوو ژ سوزا بلند کرنا بهایێ دیناری بەرانبەر دۆلاری، ژبەر ڤێ چەندێ ژی یا بەرئاقل و ب سانەهی نینە کو باوەری ب هندێ بهێتە کرن کو لایەنێن پێکهێنەرێن حکومەتا نوی رێکێ ب ڤان گوهۆڕین و داکەفتنا بهایێ دیناری بدەن ئەگەر ب چ بهایەکی ژی بیت، چونکی د بەرنبەر دا لایەنێن سەدری و دژبەرێن حکومەتا نوی دشێن ڤێ چەندێ وەک کارتەکا فشارێ یا بهێز بکاربینن بۆ لڤاندنا جادا ئیراقی دژی حکومەتا نوی و چارەنفیسێ وێ ژی بەر ب چارەنفیسێ حکومەتا (عادل عبدلمەهدی )ڤە ببەن .
٥-خالا ژ هەمیا گرنگتر نەیا بەرئاقل و بەرچاڤکریە کو پلان وەسایە پشتی بهێن ڤەدانێن سەرێ سالا نوی کار لسەر پەسەندکرنا بودجا گشتی یا سالا 2023 ل ئیراقێ بهێتە کرن ،زێدەباری بلندبوونا بهایێ بەرمیلا نەفتی و دروستبوونا زێدەکیێ د بودجا گشتی دا ئەگەر هژمارتنا بهایێ 1$=1450IQD  بۆ،  ئەگەر 1$=1500 بۆ 1600IQD  بیت دێ چ رویدەت زێدەکییا رادەبەدەر لەوما ئەڤ چەندە ناهێتە پەسندکرن ژ لایێ دەسهەلاتا یاسادانەر ڤە کو پەرلەمانێ ئیراقێ یە .
٦-هیچ سزایەکی سیاسی و ئابۆری لسەر ئیراقێ نینە ژ لایێ ئەمریکا و ئێکەتیا ئەورۆپاڤە وەک لسەر ئیرانێ و تورکیا هەی کو ژ دەرئەنجامێ وان سزا یاندراڤێ ناڤخویی بەر ب داکەفتنا ڤە بچن، بەلکو ئیراقی یا پێگیرە حتا نوکە .
ل دوماهیکێ دێ بێژین ئەم پێشبینی دکەین بهایێ (1$ نێزیکی 1600 و  دیناران و پتر ببیت ژبەر نەبوونا ئاسوییەکێ روون و نەبوونا رونکرنێن بەنکا ناڤەندی، زانیاری و شروڤەکرنێن خەلەت، بهێنڤەدانا ناڤەندێن دەزگەهێن دارایی ژبەر سەرێ سالێ، بەلێ دوماهیکێ هەر زڤرینە بۆ بهایێن جێگیر 1450 IQD و ئەڤ گوهۆڕینە د دەمکی نە .

 

 

                                    

 

More About

Related