خواندنه‌كا رەخنەیی ل سەر گۆتنێن سەبری سلێڤانەیی د بەرنامەیا تەڤنێ دا

بەلاڤ بکە

محه‌مه‌دێ نه‌جمه‌دینى
ئەڤ گۆتارە بەرسڤە بۆ هندەک ئایدیایان کۆ د بەرنامەیا تەڤنێ دا پشکا دوێ یا ل سەر رەوشەنگەریێ هاتبوونە تەرحکرن.
د خۆلەکا ٢٢ێ دا د.کاروانێ ئاکرەیی پرسیارەکێ دهاڤێژت سەر مێزەیێ و دبێژت "ئەرێ بنەمایێن رەوشەنگەریێ وەک دیاردە دناڤ مە دا هەنە؟" پاشی ئەو ب خوە بەرسڤێ ل سەر ددت و دبێژت "بەلێ، ژ وان بنەمایان یەکدوقەبوولکرن و لیبۆرین و پێکڤەژیانە کۆ بنەمایەکێ جەوهەری یێ رەوشەنگەریێ یە، دیسان بنەمایێن ژ هەڤجداکرنا دەستهەلاتان، ئازادی، پرر دینی، پرر حزبیاتی و پر کلتۆری کۆ رهێن وان د جڤاکا کوردی دا هند کوورن کۆ هاتنە هەلکێشان ژبۆ سازیێن سیاسی و کارگیری ژی" لێ پاشی سەیدا سەبریێ سلێڤانەیی ڤان هەمیان پشتگوهـ دهاڤێژت و ئەو ل خۆلەکا ٢٦ێ دبێژت "ما ممکنە ئەم رەوشەنگەربن و هێشتا بندەست بن، ممکنە مرۆڤێ رەوشەنگەر ژ ناسنامەیا خوە مەحرووم بت؟" دیسان د خۆلەکا ٤٧ێ ژی دا دبێژت "مللەتەکێ نە ئازاد نەشێت ببێژت ئەز رەوشەنگەرم، ئەم نە ئازادن" (دگەل کۆ تەڤلهەڤیەک هەبوو جار رەوشەنگەری وەک پێڤاژوویەکا کتەکەسباوەرانی ئانکۆ ئیندیڤژوالی و جار ژی وەک پێڤاژوویەکا کۆمی دهات نیشاندان)
لێ گەلەک دیارە کۆ پێناسەیا سەیدایێ سەبری ژبۆ بندەستیێ نەبوونا کیانەکێ سیاسی بوو. و شەرتێ رەوشەنگەربوونا نەتەوەیان دکت هەبوونا کیانەکێ ئازاد، ب رەنگەکێ دیالەکتیکی نەتەوەیان دابێشی دو بەرەیان دکت: نەتەوەیێن رەوشەنگەر ئانکۆ ئازاد و نەتەوەیێن نەرەوشەنگەر ئانکۆ بندەست، و ل ڤێدەرێ دەرگەهێ مناقشەیێ ڤەدبت و پرسیارەک خوە د سەپینت: ئەرێ ب راستی ژی ئەو نەتەوەیێن کۆ نها خودان کیانێن سیاسینە رەوشەنگەر بوونە ئان رەوشەنگەرن و ژبەر وێ ئازادن؟ ئەرێ ب راستی ژی نەتەوەیێن بندەست نەرەوشەنگەرن و ژبەر وێ بندەستن؟
ژ رۆژا کۆ ئەمپەریالیزمێ بەرێ خوە دایە ڤێ دەڤەرێ و ب کەیفا خوە کت و جۆتانێ ب قەدەرا نەتەوەیان کری و ل گۆرەیی بەرژەوەندیێن خوە یاری ب سنۆران کری، ڤێجا دەرئەنجامێ پەیماننامەیا لۆزانی کورد هاتینە پارچە-پارچەکرن و بندەست کرن، ئێدی د ناڤ کوردان دا ئەڤ پرسیار ژدایک بوو، و ل بەر کوچکێن بالاڤا هەتا دیوانخانەیێن بەگ و ئاخایان و ل سەر مێزێن رەوشەنهزر و سیاسییان هات کرن. ئەرێ چما کورد بندەستن؟ پترییا جاران ژبەرکۆ خەلکێ جاددەیێ هشیاری نەبوویە کۆ رەخنەیا زاتی بگرن ئەگەرێن بابەتی دگۆتن و رەوشەنهزران ژی ئەگەرێن زاتی. لێ هەردو ژی راستن لێ نە ژ هەڤ جدا بەلکی ب هەڤرا. 


 

ئەگەر چ سەیدایێ سەبری ل خۆلەکا ٤٦ێ دبێژت "نە ممکنە مرۆڤێ رەوشەنگەر کوژەک بت" لێ د راستیێ دا پەرگالا دەولەت-نەتەوەیێ ب خوە ب هێزێ هاتییە سەپاندن، پتریا دەولەتێن جهانێ ڤەرێژا شەررێن ب ئاسن و خوینێ نە. ئەڤێ وە کر کۆ یەکێ وەکی چارلسێ تێلی ببێژت "شەرر دەولەتێ درست دکت و دەولەت شەرران". ڤێجا کورد بندەست مان و ئازاد نەبوون ما ژبەر وێ بوو کۆ رەوشەنگەر نەبوون؟ ژبۆ میناکێ ترک سەردەستن ئانکۆ رەوشەنگەر بوون؟ و قەی تو د بێژی ل پێشییا سوارێن ئێریشکەر ل گەلیێ زیلانێ نە دەروێش بەگ بوو لێ دیکارت بوو و کورد کۆمکوژ دکرن ژبەرکۆ دبێ نەمینن چنکی هزر ناکن!  ترک نە ب تانک و تۆپان لێ ب ئاقلێ رەوشەنگەر یێ دەروێش بەگێ ئازاد بوون! هەما ئەو گۆتارا ئیمانوێلێ کانت بوو ل ١٣ تیرمەها سالا ١٩٣٠ێ ب سەردێرا "قررکرنێ دەستپێ کر، خەلکێ گەلیێ زیلانێ ب گشتی هاتن قررکرن" ل سپێدەهییا زوو بەرپەرێن رۆژنامەیا جمهۆریەتێ خەملاندی! 
نە ب رحەکا نەتەوەپەرستانە لێ ب باوەریەکا حەقیقەتخواز ڤە دبێژم؛ هەکەر هەمی کلتۆرێن نەتەوەی یێن دەردۆرا مە کۆمڤە بکی هندی کلتۆرێ ناڤچەیی یێ هەورامانێ یێ پر ژ لیبۆرینا دینی و ئازادیێ دگەل رحا رەوشەنگەریێ ناگونجت، لێ بەلێ ب لێنهێرینا سەیدایێ سەبری ئەڤ "هووردەنە د بەریکا مە دا و مە ناکن سەرمایەدار". هەکەر ئەم پێناسەیا کانتی وەربگرین کۆ ئەو دبێژت؛ رەوشەنگەری ئەوە کۆ مرۆڤ ژ قۆناخا پێنەگەهشتن و لەوازی یا ئاقلی یا کۆ تێدا مرۆڤ نەشێت ئاقلێ خوە بکاربئینت و پێڤاژوویا هزرکرنا خوە رادەستی کەسەکێ دی دکت دەرباز ببت و ئەو ب خوە خوەسەر هزر بکت.
ڤێجا تو ژ کوردان بگەرە بلا گەلەک دوور نەچین و میناکا شەررێ هێزا ئاقلی و زەڤلەکان یێ ئەتینی و سپارتییان نەئینین، وەرە بچین سکۆتلەندایێ؛ سکۆتییان ل ١٨ی ئیلۆنا سالا ٢٠١٤ێ گشتپرسی ژبۆ سەربخوەیێ کر. بەریتانیایێ هەمی هێزا خوە کۆم کر و پێ دژاتییا گشتپرسی یا وێ کر، نە ژبەرکۆ ئەو نە رەوشەنگەرن لێ ژبەرکۆ ب سەربخوەبوونا سکۆتییان پێگەهێ لەشکری یێ بەریتانیایێ لەواز دبوو چنکی هەمی چەکێ ئەتۆمی یێ وێ ل سکۆتلەندایێ ئەنبار کرییە، دیسان ژبەرکۆ ئەردناسی ئانکۆ جیۆگرافی یا وێ یا وزەیێ لەواز دبوو هەمی نەفت و گازا وان ل سکۆتلەندایێ و دەریایا باکورێ یە. دیسان پێگەهێ وان یێ دیپلۆماتیک و ناڤنەتەوەیی لەواز دبوو. ژبەر ڤێ بەریتانییان دەست ب گەفان کر و گۆت "هوون دێ ژ برسان بمرن و ئەم ناهێلن هوون پاوەندێ ئەسترلینی وەک دراڤێ خوە بکاربئینن" و دەرئەنجامێ ڤێ ژ ترسان مەزنترین پارتییا کۆمۆنیست و لیبەرال چوونە بەرەیێ نەخێرێ و ٥٥٪ سکۆتییان ل ژێر گەف و ترسێ گۆت نەخێر ژبۆ ئازادیێ! هەکەر نە! سکۆتلەندا یەک ژ مەلبەندێن مەزن یێن رەوشەنگەریێ بوو. ل وی ئاستی کۆ فەلسەفەیا رەوشەنگەریێ تێکهەلی ژیانا رۆژانە یا کتەکەسێن سکۆتی ببوو، چەند مرۆڤ رەوشەنگەرێن وان ب هەژمێرت خلاس نابن. ئەو خودانا ئادامێ سمیس بوو کۆ یەک ژ مەزنترین تیۆرڤانێن ئابۆریێ یە د دیرۆکا مرۆڤایەتیێ دا هەڤدەم یەکە ژ گەشترین ستێرێن رۆشنگەریێ، دیسان خودانا رەوشەنگەرێن مینا فرانسسێ هەچسن، دەیڤدێ هیوم، ویلیەمێ کولین، جەیمسێ ئۆزۆلد، جەیمس هەتن، جەیمسێ بیتی جۆزێفێ بلاک و.. هود بوو. ئەڤ نە بتنێ ل سەر ئاستا کتەکەسی بوو لێ دیاردە ژی بوو. ژبەرکۆ بزاڤا رەوشەنگەریێ ل سکۆتلەندایێ هند بهێز ببوو کۆ ڤۆلتەری دگۆت "ژبۆ هەمی بیرۆکەیێن شارستانیەتێ مە چاڤ ل سکۆتلەندایێ یە". ما ممکنە کۆ د ئاستا کۆمێ دا سکۆتییان هندی عەرەبێن ئیراقی و سووری و کوێتی و عومانی ئاقلێ خوە بکارنەئینابت؟ ئان کۆمەکا ئەگەرێن دی یێن ئەردسیاسی ئانکۆ جیوپۆلەتیکی، دیرۆکی و بەرژەوەندیێن زلهێزان وە کر کۆ ئەڤ ببن خودان دەولەت و سکۆتی هتا نها خەونێ ب خوەسەریێ ڤە ببینن، ، تو ژبۆ وێلزی، ئیرلەندی و کەتەلانییان ژی هەر ب ڤی رەنگی دابنە.
ئەز رۆلێ ئاقلەکێ رەوشەنگەر د ئاڤاکرنا دەولەت و ئازادیێ دا کێم ناکم، لێ ب راستی ژی رەوشەنگەری د پەرگالا ناڤنەتەوەیی یا شێل و بێل دا نە مەرجێ سەرەکییێ ئازادبوونێ یە. سەیدایێ سەبری ب خوە ژی بەرسڤا خوە ددت دەما ل خۆلەکا ٥٠ێ دبێژت "دنیا ل سەر بەرژەوەدیێ ئاڤا یە، ئاتاترکی شیا چەند میرگەهێن کوردی ب هەرفینت ب رێیا قانعکرنا ئنگلیزان کۆ بەرژەوەندیا وان وەسا خواست" ئان دەما ل خۆلەکا ٥٧ێ دبێژت "زلهێز ب کەیفا خوە تەحەکومێ ب مللەتێن وەک مە دکن" ژبەرکۆ ل پەرگالا ناڤنەتەوەیی شێلوبێلە و چ حوکمەتێن جهانی نینن کۆ ب قانوونێ رێکخستنا پەیوەندیێن دناڤبەرا یەکەیێن سیاسی دا بکن، لەوما ژی تشتەک جڤاکان ژ گەفێن دژوار یێن دەولەتێن دی ناپارێزت هێزا وان ب خوە نەبت. ڤێجا هەکەر ئەو ل پەی مانا خوە نە دبێ بکەڤنە هەڤرکی یا بەردەوام یا بدەستڤەئینانا هێزێ. لەوما دەولەتێن زلهێز جۆرێ پەرگالێ دەستنیشان دکن، ژبەر ڤێ ژی وەکی کینزێ والتز دبێژت "کتە خالا کۆ دەولەتان ژ ئێک جدا دکەت شیانێن وانن" ب رێژەیەکا مەزنتر هێزە یا کۆ بریارێ ددت کی نەتەوە خودان کیان بت و کی بندەست. د ناڤەرۆکێ ژی دا وەکی پرافەسۆر جانێ میرشایمەر دبێژت "هێز یەکلایترین رێکە ژبۆ گەهشتن ب ئارمانجێن سیاسی" و ئەڤ گۆتنا رەوشەنگەرێ کورد سەیدایێ ئەحمەدێ خانی ل بیرا مە دئینت: 
هـەرچی برە شیری دەسـتێ هممـەت
زەبت کر ژ بۆ خوە ب مێری دەولەت

لـەورا کۆ جەهان وەکی عەرووسە
وێ حوکم د دەستێ شیـرێ رووسە

More About

Related