هەلبژارتنێن سەرۆکایەتییا ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا ب دویماهی هاتن. خەلکێ ئەمریکا بریار دا، ترەمپی وەکی سەرۆکێ خۆ بۆ چار سالێن بهێت بهنێرنە کۆچکا سپی. ئەڤە دوەمین خۆلا سەرۆکایەتییا ترەمپیە پشتی ل سالێن دناڤبەرا 2017 هەتا 2021ێ سەرۆکایەتییا ئەمریکا کری و د خۆلا بەرێ دا نەشیایی بەرانبەری هەڤرکێ خۆ جیو بایدنی سەرکەڤیت، د ڤێ خۆلێ دا بەرانبەری هەڤرکا خۆ یا کۆماری کاملا هاریسێ ب سەرکەفت و شیا ببیتە 47ـەمین سەرۆکێ ئەمریکا.

ئەڤە د دەمەکیدایە کو رۆژهەلاتا ناڤین د رەوشەکا ئالۆز یا ئێمناهیێ دا دەرباز دبیت. ئسرائیل د یەک دەم دا، هێرشێن راستەوخۆ دکەتە سەر فلستین، لوبنان، یەمەن، سووریا و ئیرانێ و بەروڤاژی ژی. هەمی چاڤ ل هندێنە کا پشتی هاتنا ترەمپی بۆ سەر تەختێ دەستهەلاتا زلهێزا جیهانێ و هێزا ئێکلاکەر یا هەڤکێشەیێن رۆژهەلاتا ناڤین دێ چ رویدەت؟

مە چار سالێن تاقیکری ل گەل ترەمپی هەبوون، کو رۆژهەلاتا ناڤین جهەکێ مەزن د کارنامەیا حکومەتا وی دا هەبوو. پشتی سەرۆکایەتیێ سعوودیە یەکەم جهێ گەشتا وی بوو بۆ دەرڤەی وەلاتی، ئەمریکا ژ رێکەفتننامەیا 5+1 یا ل گەل ئیرانێ ڤەکێشا و فشارێن توند ل سەر ئیرانێ زێدەکرن و بزاڤکر "گرێبەستا سەدسالێ" دناڤبەرا ئسرائیل و فلستینیان دا مۆر بکەت، پێگەهێ ئسرائیلێ ل ناڤچەیێ بهێزکر، ئۆرشەلیم/قودس وەکی پایتەختێ ئسرائیلێ ناساند، دانپێدان ب سەروەرییا ئسرائیلێ ل سەر بلندیێن جۆلانێ کر و گلۆپا کەسک ژی بۆ تورکیا هەلکر کو گرێ سپی و سەرێ کانیێ ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ داگیر بکەت.

لێ رۆژهەلاتا ناڤین پشتی نەمانا وی ل پۆستێ سەرۆکایەتیێ ل سالا 2021ێ گەلەک هاتییە گهۆڕین و هەمی ئەکتەرێن هەرێمی ب هویری چاڤدێریا وێ چەندێ دکەن کا سەرۆکێ نوی یێ ئەمریکا دێ چەوا سەرەدەریێ ل گەل ڤان گهۆڕینان کەت.

سەرۆکێن وەلاتێن جیهانێ هەر زوی، پەیامێن پیرۆزباهیێ بۆ سەرکەفتنا ترەمپی هنارتن. سەرۆک نێچیرڤان بارزانی پیرۆزباهی لێ کر و نڤیسی 'چاڤێ من ل کارکرنا هەڤپشکە'. نەتەنیاهۆی ڤەگەریانا وی ب 'دیرۆکی و دەستپێکەکا نوی بۆ پەیوەندیا ئسرائیل و ئەمریکا' ب ناڤکر. ئەردۆغانی ترەمپ وەکی 'دۆست'ێ خۆ ب ناساند. سعوودیێ و ئیماراتێ خواست پەیوەندیێن وان خورتتر ببن و ئیرانێ ژی گۆت؛ چ پەیوەندی ب مە ڤە نینە.

لێ چ ب رەنگەکێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ بیت، هەلبژارتنا سەرۆکێ ئەمریکا پەیوەندییا ب نەخشەیێ پاشەرۆژا گەلێن رۆژهەلاتا ناڤین ڤە هەی.

ل دویڤ راپۆرتەکا شرۆڤەکاری یا CNN، دبیت دویماهئینانا شەڕێ غەززە و لوبنانێ و ئسرائیلێ د گۆپیتکا کارنامەیا ترەمپی دا بیت بۆ رۆژهەلاتا ناڤەراست. مستەفا بەرغۆتی، سەرۆکێ دەستپێخشەرییا نیشتیمانی یا فلستینێ دیارکر، نەتەنیاهۆ دێ رویبروی سەرۆکەکێ توندتر بیت ژ بەری نوکە، چونکی ئەم فێربووینە کو ترەمپ سەبرێ ل سەر شەڕێن ب ڤی رەنگی ناکێشیت. لێ بۆ فلستینێ چ جوداهی نینە ژ بەر کو هەردو ئیدارەیان 'دیمۆکرات و کۆماری' ب تمامی پشتەڤانییا ئسرائیلێ دکر.

ئالۆن پینکاس، دیپلۆماتکارێ بەرێ یێ ئسرائیلێ ل وێ باوەرێیە کو، ترەمپی ئەڤ شەڕە نەڤێن و دخوازیت دویماهیێ پێ بئنیت و دبیت ترەمپ داخوازێ ژ نەتەنیاهۆی بکەت، سەرکەفتنێ رابگەهینیت. پاشی ب رێکا ناڤبەینکاریێ رێککەفتنەکێ ئەنجام بدەت.

ب درێژاهییا بانگەشەیا هەلبژارتنان، ترەمپی بەحسی بەرنامەیێ خۆ بۆ شەڕێ ئسرائیل و حەماسێ نەکریە یان دێ چەوا سیاسەتێن وی د جودا بن ژ یێن جیو بایدنی سەبارەت ڤێ پرسێ. هەرچەندە ل نیسانا ئەڤ سالە گۆتبوو "پێدڤییە ئسرائیل وێ تمام بکەت یا کو دەستپێکری" لێ هویرکاتیێن سیاسەتا وی د رۆهن نینن ب تایبەتی ژی شرۆڤەکارێن سیاسی هەردەم سیاسەتێن وی ب 'نەجهگر' ب ناڤدکەن.

بەرغوتی هەروەسا دیارکریە، ترسا مە ئەوە کو ترەمپ رێکێ بدەتە ئسرائیلێ پشکەکا کنارێ رۆژئاڤای داگیربکەت و ئەڤە ژی دێ بیتە ئەگەرێ دویماهیهاتنا چارەسەریا دو دەولەتییا ئسرائیل-فلستینێ.

ترەمپی گەلەک جاران بانگەشەیا وێ چەندێ کریە کو، ئەو ئالیگرترین سەرۆکێ ئەمریکایە بۆ ئسرائیلێ ب درێژاهییا دیرۆکا نوی. هەرچەندە وی گەلەک جاران تەکەز ل سەر بهێزیا پەیوەندییا خۆ و نەتەنیاهۆی کریە، لێ هەمی گاڤان ئەڤ پەیوەندیە یا باش نەبوویە. ل سالا 2021ێ کو هەردو نە د پۆستێ سەرۆکایەتیێ دا بوون، دەمێ نەتەنیاهۆی پیرۆزباهی ل بایدنی کری، ترەمپی ئەو ب خیانەتێ تۆمەتبارکر. هەروەسا پشتی دەمەکێ کێم ژ هێرشا 7ی چریا ئێکێ یا حەماسێ، رەخنە ل نەتەنیاهۆ و سازییا هەوالگری یا ئسرائیلێێ گرتن کو د بەرهەڤ نەبوون.

بۆئاز بیسمۆت، ئەندامێ پەرلەمانێ ئسرائیلێ ژ پارتا نەتەنیاهۆی بۆ CNN گۆتییە، هەلبژارتنا ترەمپی د دەمەکێ گونجایی دا بوو، چونکی دێ دەرفەتەکێ بۆ بەرفرەهکرنا رێککەفتننامەیێن ئیبراهیمی 'ئاسایکرنا پەیوەندیێن ئسرائیلێ و دەولەتێن عەرەبی' دروستکەت. د دەمەکی دا کو شەڕێن غەززە و لوبنانێ د بەرفرەهبوونێدانە. هەروەسا دیارکریە، ترەمپ باشترین کەسە بۆ بنیاتدانانا رۆژهەلاتا ناڤەراست یا نوی.

ناداڤ شتراوچلێر، کو ستراتیژیستەکێ سیاسییە و ژ نێزیکڤە کار ل گەل نەتەنیاهۆی کریە، دبێژیت؛ هەلبژارتنا ترەمپی پەیامەکە بۆ دوژمنێن ئسرائیلێ ل ئیرانێ. هەروەسا دبێژیت؛ نەتەنیاهۆی ب پشتبەستن ب خواندنا ترەمپی وەزیرێ بەرگریێ ژی ژ کار لادا، و هەلبژارتنا ترەمپی دێ فشاران ل سەر ئسرائیلێ زێدەکەت کو دویماهیێ ب شەرێ غەززە و لوبنانێ بئینیت و دبیت بزاڤێن خۆ چڕتر بکەت بۆ رویبرویبوونا ئیرانێ.

سەبارەت ئیرانێ ژی، شارەزایێن پەیوەندیێن ناڤدەولەتی دبێژن؛ دبیت چار سالێن بهێت مەزنترین تاقیکرن بن بۆ ئیرانێ پشتی سالا 1979ێ، ب ئەگەرەکێ مەزن ڤە، دێ چار سالێن پڕی فشار بن ل سەر ئابوورێ ئیرانێ.

ترەمپ بەردەوام شانازیێ ب ڤەکێشانا ئەمریکا دکەت ژ رێکەفتننامەیا ئەتۆمی یا 5+1 و فەرمانا کوشتنا قاسم سلێمانی. پشتی نەمانا ترەمپی وەک سەرۆک، ئیرانێ پیتاندنا یۆرانیۆمی، هنارتنا نەفتێ و پشتەڤانیا خۆ بۆ گرۆپێن چەکدار یێن ناوچەیێ زێدەتر کریە و دو جاران ژی راستەوخۆ هێرشی ئسرائیلێ کریە.

عەلی باقر، رێڤەبەرێ پرۆژەیێ ئیرانێ و راوێژکارێ ئایەتوللا خامنەی دبێژیت، خامنەیی شیانێن سنۆردار هەنە بۆ سەرەدەریێ ل گەل ڤان هەمی قەیرانان کو د ئێک دەم دا رویددەن. لێ ئیران گەفا هێرش و تۆلڤەکرنێ ل ئسرائیلێ دکەت. دبیت ترەمپ رێکێ بدەتە ئسرائیلێ هێرشێ بکەتە سەر سازیێن ئەتۆمی یێن ئیرانێ، ئەڤە ژی د دەمەکیدایە کو بایدنی هوشداری ل سەر دابوو.

عەلی ڤایز رێڤەبەرێ پرۆژەیێ کۆما قەیرانان یێ ئیرانی ل وێ باوەرێیە کو؛ ئێک سیناریۆ بتنێ هەیە ئەو ژی ترەمپ ببێژیتە نەتەنیاهۆی کاری تمام بکە. ئانکۆ دبیت هەیڤێن چریا دوێ و کانوونا دوێ د پڕ بن ژ ئالۆزییان. بەری ترەمپ بهێتە سەر کورسیا دەستهەلاتێ دێ نەتەنیاهۆ بزاڤێ کەت ئیرانێ و گرۆپێن گرێدایی وێ زێدەتر لاواز بکەت و پاشی ترەمپ دێ هێت و شانازیێ ب سەردەمێ ئاشتیێ بەت.

پشکەکا دی یا پەیوەندییا ئیرانێ و ترەمپی دێ ل سەر وی بنیاتی هێتە ئاڤاکرن کا جۆرێ بەرسڤدانا ترەمپی دێ چ بیت بۆ راپۆرتێن هەوالگری یێن ئەمریکا، یێن ڤێ دویماهیێ. کو تێدا هاتبوو، ئیرانێ بزاڤا تیرۆرکرنا ترەمپی کریە و ئیرانێ ئەو تۆمەتە رەتکرن.

ڤایز ل وێ باوەرێیە کو، ترەمپ دێ سیاسەتا 'زێدەترین فشار' ل دژی ئیرانێ بکارئینیت. و دبیت ئەڤە ببیتە 'زێدەترین پشتەڤانی' بۆ خەلکێ ئیرانێ کو دبیت مەرەم ژێ گهۆرینا رژێما ئیرانێ بیت. ئەڤە ژی دێ وە کەت کو هەردو وەلات ڤەگەرنە سەر مێزا دانوستاندنان. وەکی ترەمپی ل سالا 2020ێ نڤیسی "چ جارا ئیران د شەڕان دا سەرنەکەفتیە و چ جاران ژی د دانوستاندنان دا نەشکەستیە"،  ڤایز هەروەسا گۆتیە، ئەز باوەرناکەم د تیما ئاسایشا نەتەوەی 'ترەمپ'ی دا کەس هەبیت بخوازیت ل گەل ئیرانێ بچیتە د رێکەفتننامەیەکێ دا کو هەردو لا مفادار بن.

سەبارەت تورکیێ ژی، ل دویڤ راپۆرتەکا NTV یێ تورکی دا هاتیە نڤیسین، دبیت ترەمپ د ڤێ خۆلا خۆ یا سەرۆکایەتیێ دا بزاڤێ بکەت پەیوەندیێن باش ل گەل تورکیا دروست بکەت. کو د خۆلا بەرێ دا، 5 جاران سزایێن ئابۆری ل سەر تورکیا سەپاندبوون. دو جاران ژ بەر دۆسیەیا برۆنسۆنێ قەشە، دو جاران ژ بەر کڕینا ئێس- 400 و جارەکێ ژی ژ بەر ئۆپەراسیۆنێن تورکیا ل دژی رۆژئاڤایێ کوردستانێ. ئەڤێ چەندێ ژی کارتێکرنەکا مەزن ل سەر رەوشا ئابووری یا تورکیا هەبوو.

ل گۆرەی هەمان راپۆرت، پەیوەندیێن تورکیا و ئەمریکا ل سەردەمێ ترەمپی د باش نەبوون. چەندین جاران ئەڤ پەیوەندیە د قەیراناندا دەربازبووینە. تورکیا دخواست ترەمپ بریارا ڤەکێشانا ژ سووریێ بدەت و رێکێ بدەتە تورکیا رۆژئاڤایێ کوردستانێ داگیربکەت لێ ئەڤ داخوازە ب رێژەیی هاتە جێبەجێکرن و کارڤەدانێن جیهانی ب دویڤ خۆ را ئینان. ژ بەر پرسا برۆنسۆنێ قەشە وەزیرێ ناڤخۆ و داد یێ تورکیا ئێخستنە د لیستا سزایان دا. هەروەسا قەیرانێن پەیوەندیان دروستبوون ژ بەر نزیکبوونا تورکیا ژ رووسیا.

هەروەسا راپۆرتێ ئاماژە دا یە وێ چەندێ ژی کو، دبیت سیاسەتا ئەمریکا بەرانبەری سووریا بهێتە گهۆرین و هێزێن ئەمریکا ژ وی وەلاتێ دەرکەڤن، ئەڤە ژی د بەرژەوەندییا تورکیا دا یە. د خۆلا بەرێ ژی دا، ترەمپی دخواست هێزێن ئەمریکا ژ سووریێ ڤەکێشیت. بەرپرسێن کابینەیا وی رێگری کر. لێ دوژمنکاریێن تورکیا بەرانبەری ئسرائیلێ و دیتنا ئسرائیلێ بەرانبەری تورکیا دێ پشکداریەکا مەزن د دارشتنا سیاسەتا ترەمپی دا کەت سەبارەت تورکیا.