گاڤ

ل 21ی چریا دویێ یا سالا 2024ێ، دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی (لاهای)، ب تۆمەتا "تاوانێن شەڕێ ل دژی مرۆڤایەتیێ ل غەززە" فەرمانا دەستەسەرکرنێ بۆ بنیامێن نەتەنیاهۆ، سەرۆکوەزیرێ ئسرائیلێ، یواڤ گالانت، وەزیرێ بەرێ یێ بەرگریا وی وەلاتی و محەمەد زێف، سەرکردەیێ حەماسێ، دەرکر.

هەرچەندە کو ئسرائیلێ کوشتنا بەرپرسێ حەماسێ راگەهاندبوو، لێ ژ بەر نەپشتراستیێ، دادگەهێ فەرمانا دەستەسەرکرنا وی ژی دەرکر.

دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی هەروەسا راگەهاند، نەتەنیاهۆ و گلانتی، سەرپەرشتییا هێرشێن دژی خەلکێ سڤیل کریە و برسیکرنا خەلکی وەک چەک بکارئینایە، ب مەبەست خواستیە جینۆسایدان ل کەرتێ غەززە بکەن.

ڤێ بریارێ، هەر زوی کارڤەدانێن مەزن یێن ناڤدەولەتی ل دویڤ خۆ ئینان و بەرپرسێن دەولەتان بۆچوونا خۆ ل سەر ڤێ چەندێ دیار کر.

 

دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی چیە؟ بریارا وێ یا پابەندکەرە؟

دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی (ICC)، ل سالا 1998ێ ل رۆمایێ هاتییە دامەزراندن. بارەگەهێ وێ ل لاهای یا هۆلەندا یە. ب ڤەکۆلین و دادگەهکرنا وان کەسان رادبیت، یێن کو تۆمەتبارن ب تاوانێن جینۆساید، تاوانێن شەڕی، دژی مرۆڤایەتی و دەستدرێژیان.

ل دویڤ پەیرەوێ دادگەهێ، ئەو تمامکەرا سیستەمێ دادوەری یێ ناڤخۆی یێ وەلاتانە.

بریارا دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی، بۆ فەرمانا دەستەسەرکرنێ، هاریکاری و  رادەستکرنێ، ل دویڤ ماددەیێن 1، 25، 58، 86، 89، 97، 103 و گەلەکێن دی، ئەگەر بریارا دەستەسەرکرنێ ژ دادگەهێ بۆ کەسەکی دەرکەفت، ل سەر هەر 124 وەلاتێن ئەندام پێدڤییە کو، فەرمانا دادگەهێ جێبەجێ بکەن ئەگەر سەرەدانا وی وەلاتی کر. وان ئیمزا ل سەر ڤێ چەندێ کرییە. لێ دەولەتێن نەئەندام دشێن ڤێ بریارێ رەت بکەن.

دیارترین دەولەتێن ئەندام پێکدهێن ژ: ئەلمانیا، فڕەنسا، بریتانیا، کەنەدا، ئیتالیا، هۆلەندا، ئسپانیا، ئاوسترالیا، ئارژانتین، بەڕازیل و گەلەکێن دی.

دیارترین وەلاتێن نە ئەندام پێکدهێن ژ: ئەمریکا، رۆسیا، چین، هندستان، ئسرائیل، تورکیا، ئیراق، مسر، قەتەر، پاکستان و گەلەکێن دی.

 

کارڤەدانێن ناڤدەولەتی بەرانبەری فەرمانا دەستەسەرکرنا نەتەنیاهۆی:

ئیراق:

باسم عەوادی، پەیڤدارێ فەرمی یێ حکومەتا ئیراقێ، د بایانەکێ دا راگەهاند، حکومەتا ئیراقێ، هەلویستێ وێرەک و دادپەروەر یێ دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی بلند دنرخینیت. هەروەسا گۆت: ئەڤ بریارە یا دیرۆکی یە و تۆلا خوینا شەهید و بێ گونەهانە کو د شەڕێ تاوانکاری یێ قەوارەیێ 'زایۆنی' دا بووینە قوربانی.

پەیڤدارێ حکومەتا ئیراقێ هەروەسا گۆت: ژ هەمی وەلاتێن ئازاد داخوازین، بریارا دەستەسەرکرنا نەتەنیاهۆ و گلانتی، جێبەجێ بکەن. دا کو سزایێن خۆ وەربگرن.

حەماس:

حەماسێ پێشوازی ل ڤێ بریارێ کر و ب 'گاڤەکا گرنگ بۆ دادپەروەریێ ب ناڤ کر"، هەروەسا ئەو ژی دیار کر: لێ دڤێت د ئاستا پراتیکی ژی دا، بهێتە بجهئینان، ئەڤ بریارە بەرپرسێن دی ژی یێن ئسرائیلێ ڤەگریت.

ئسرائیل:

هەر زوی نەتەنیاهۆی ل سەر تۆرا ئێکسێ راگەهاند: ئەڤە رۆژەکا رەشە د دیرۆکا مرۆڤایەتیێ دا. دادگەها لاهای بۆ پاراستنا مرۆڤایەتیێ هاتیە دانان، لێ نوکە بوویە دوژمنا مرۆڤایەتیێ، ئەڤە گاڤەکا دژی جهوییانە و پشتەڤانییە ل تیرۆرێ.

ئەمریکا:

جۆ بایدنی بریارا دادگەهێ رەت کر، و گۆت: ئەڤ چەندێ دێ بیتە ئەگەرێ تۆرەبوونێ. رەخنە ژی ل دادگەهێ گرتن و گۆت: دادگەهـ هەر چ بیت، چ ئێکسانی دناڤبەرا ئسرائیل و حەماسێ دا نینە. ئەڤە مەترسییە ل سەر ئاسایشا ئسرائیلێ. ئەم هەردەم ل گەل ئسرائیلێ نە، ل دژی هەر کردارەکێ نە کو ئاسایشا وی وەلاتی بئێخیتە مەترسیێ.

ئارژانتین:

خاڤێز مێلی، سەرۆکێ ئارژانتینێ د تۆرا ئێکس دا بەلاڤ کر: ئەم ب توندی ل دژی ڤێ بریارێ نە. ئەڤ بریارە مافێ بەرگریێ بۆ ئسرائیلێ ل دژی تیرۆریستێن حەماس و حزبوللایێ بەرچاڤ وەرناگریت.

نەمسا:

ئەلکساندەر شالنبێرگ، وەزیرێ دەرڤە یێ نەمسا، بریارا دادگەهێ ب بێ رامان ب ناڤ کر. لێ نڤیسینگەها وی راگەهاندیە کو، ئەم وەک ئالیەکێ پشکدار د یاسایا رۆمایێ دا، پابەندین ب بریارێن دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی.

بەلچیکا:

وەزارەتا دەرڤە یا بەلچیکا ل سەر تۆرا ئێکس نڤیسی: بەلچیکا ل دژی تاوانانە ل هەر جهەکی بهێنە کرن، ئەڤە کارێ مە یێ دەستپێکی یە و ب تمامی پشتەڤانییا بریارا دادگەهێ دکەین.

کەنەدا:

جەستن ترودۆ، سەرۆکوەزیرێ کەنەدا، راگەهاند: ب راستی پێدڤییە هەمی ئالی پابەندی یاسایێن ناڤدەولەتی ببن. هەروەسا ئاماژە دا وێ چەندێ ژی کو وەلاتێ وی دێ پابەندی بریارا دادگەهێ بیت.

ئێکەتییا ئەورۆپا:

جۆزێپ بۆرێل، بەرپرسێ سیاسەتا دەرڤە یا ئێکەتییا ئەورۆپا راگەهاند: فەرمانا دادگەها ناڤدەولەتی یا تاوانانم سیاسی نینە و پێدڤییە رێز لێ بهێتە گرتن و بهێتە جێبەجێکرن.

هەروەسا ئەو ژی دیار کر: ئەڤ بریارە یا پابەندکەرە و هەمی دەولەت، هەمی دەولەتێن ئەندام کو هەمی دەولەتێن ئەندام یێن ئێکەتییا ئەورۆپایێ ژی پشکدارن تێدا، ناچار دکەت ڤێ بریارێ جێبەجێ بکەن.

فڕەنسا:

کریستۆف لیمۆن، پەیڤدارێ وەزارەتا دەرڤە یا فڕەنسا راگەهاند: فڕەنسا دێ ل دویڤ یاسایێن دادگەها ناڤدەولەتی سەرەدەریێ کەت.

پرسیار ژێ هاتە کرن، ئەگەر نەتەنیاهۆ سەرەدانا فڕەنسا بکەت دێ هێتە دەستەسەرکرن یان نە؟ خۆ ژ پرسیارێ ڤەدزی و گۆت: "ژ لایێ یاسایی ڤە، ئەڤ چەندە یا ئالۆزە".

ئەلمانیا:

پەیڤدارێ حکومەتا ئەلمانیا راگەهاند: ئەم ب هویری دویڤچوونا فەرمانا دەستەسەرکرنا نەتەنیاهۆ و گالانتی دکەین. لێ چ گاڤان ناهاڤێژین هەتا بهێتە وەلاتێ مە.

هەروەسا ئەو ژی دیار کر: ئەلمانیا ئێکە ژ دارێژەرێن برگەیێن یاسایی یێن دادگەهێ و ئێکە ژ مەزنترین ئالیگرێن وێ. د هەمان دەمێ دا مە پەیوەندییەکا جوان و بەرپرسیارەتییەکا مەزن بەرانبەری ئسرائیلێ هەیە.

ئیران:

سەرۆکێ فەیلەقا سوپایێ پاسداران راگەهاند: ئەڤە دویماهی و مرنا سیاسی یا ئسرائیلێ یە. هەروەسا دیار کر: ئسرائیل ئێدی ژ لایێ جیهانێ ڤە هاتە دۆرپێچکرن و بەرپرسێن وێ نەشێن سەرەدانا جیهانێ بکەن.

ئیتالیا:

 ئەنتۆنیۆ تاجانی، وەزیرێ دەرڤە یێ رۆما، راگەهاند: رۆما ل گەل هەڤپەیمانێن خۆ هزر د وێ چەندێ دا دکەت کا چەوا ڤێ بریارێ شرۆڤە بکەت و پێکڤە سەرەدەریێ ل گەل بکەن. هەروەسا دیار ژی کر: ئەم پشتەڤانییا دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی دکەین، دادگەهـ دڤێت رۆلێ خۆ یێ یاسای بگێریت نەکو یێ سیاسی.

ئۆردن:

ئەیمەن سەفادی، وەزیرێ دەرڤە یێ ئۆردنێ، راگەهاند: دڤێت رێز ل بریارا دادگەهێ بهێتە گرتن و جێبەجێ ببیت. هەروەسا دیار ژی کر: فلستینی هەژی دادپەروەریێ نە.

هۆلەندا:

کاسپار ڤێلدکامپ، وەزیرێ دەرڤە یێ هۆلەندا، راگەهاند: ئەم رێزێ ل خۆسەرییا دادگەها تاوانان یا ناڤدەولەتی دگرین و پابەندین ب بریارێن وێ.

نەرویج:

ئیسپێن بارس، وەزیرێ دەرڤە یێ نەرویجم راگەهاند: گرنگە دادگەهـ ئەرکێن خۆ ب دادپەروەری جێبەجێ بکەت. مە باوەری هەیە کو دادگەهـ ل دویڤ بلندترین ستاندارتێن دادپەروەریێ کار دکەت.

سوید:

ماریا مالمێر ستینەرگارد، وەزیرا دەرڤە یا سویدێ، راگەهاند: ئەم پشتەڤانییا کارێن گرنگ یێن دادگەهێ دکەین و خۆسەری و ئێکپارچەییا وێ دپارێزین. سوید د ناڤخۆ دا بریارا دەستەسەرکرنێ ددەت.

سویسرا:

نڤسیینگەها داد یا فیدرالی یا سویسرا، راگەهاند: ئەم ل دویڤ پەیرەوێ ناڤخۆ یێ دادگەهێ پابەند و هاریکارین ل گەل دادگەهێ. هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی، ئەگەر نەتەنیاهۆ و گالانت، سەرەدانا وەلاتێ مە بکەن، ناچارین دەستەسەربکەین.

تورکیا:

هاکان فیدان، وەزیرێ دەرڤە یێ تورکیا راگەهاند: فەرمانا دەستەسەرکرنێ بۆ نەتەیاهۆ و گالانتی یا 'هیڤیبەخشە' هەروەسان یا چارەنڤیسازە. وان جینوساید ل دژی فلستینییان کرینە.

بریتانیا:

کیر ستارمەر، پەیڤدارێ سەرۆکوەزیرێ بریتانیا راگەهاند: رێزێ ل خۆسەرییا دادگەهێ دگرین.

بێ کو ئاماژێ بدەتە وێ چەندێ کا دێ بریتانیا پابەندی بریارا دادگەهێ بیت یان نە.

نەتەوەیێن ئێکگرتی:

ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس، سکرتێرێ گشتی یێ نەتەوەیێن ئێکگرتی، راگەهاند: رێزێ ل کار و خۆسەرییا دادگەهێ دگرین.

 

ئەرێ دێ بریار هێتە جێبەجێکرن؟

د دیرۆکێ دا، گەلەک نمۆنە ب بەرچاڤێن مە کەفتینە کو ئەو سەرکردەیێن بریارا دەستەسەکرنێ ژ لایێ دادگەها تاوانێن ناڤدەولەتی ڤە بۆ هاتیە دان، هاتینە دەستەسەرکرن. وەکی: تۆماس لوبانگا دیلۆ (کۆمارا دیموکراسی یا کۆنگۆیێ)،  ژان پیێر بێمبا (کۆمارا ئەفریقیا ناڤین)، چارڵز تایلۆر (لیبریا)، ئەحمەد فەقی مەهدی (مالی)، سەیف ئیسلام قەزافی (لیبیا).

هەروەسا مە نمۆنە ل سەر وێ چەندێ ژی هەنە کو بریارا دەستەسەرکرنێ بۆ هندەک سەرکردەیان دەرکەفتییە، لێ نەهاتییە جێبەجێکرن. ژ وان ژی، دەمێ فەرمانا دەستەسەرکرنێ بۆ عومەر بەشیر (سوودان)، ڤیکتۆر یانوکۆڤیچ (ئۆکراینا) و روهاکانا ڕوگوندا (ئۆگەندا) دەرکەفتی. ب تایبەتی فەرمانا عومەر بەشیری، کو سەرەدانا هندەک وەلاتێن ئەندام د دادگەهێ دا ژی کر، لێ نەهاتە دەستەسەرکرن. هەروەسان رەخنە ل گەلەک وەلاتێن ئەفریقی و رۆسیا و گەلەک وەلاتێن نەئەندام هاتییە گرتن کو، سەرکردەیێن تاوانبار حەواندینە.

ئانکۆ: فەرمانا دەستەسەرکرنێ یا دادگەها ناڤدەولەتی یا تاوانان، ژ رویێ یاسایی ڤە، ل سەر وان دەولەتێن ئەندام د پەیرەوێ دادگەهێ دا، یا پەبەندکرییە. لێ جێبەجێکرنا پراکتیکی یا گرێداییە ب هەڤکارییا دەولەتێن ئەندام ل گەل ئێک. هەروەسا پەیوەندیێن سیاسی یێن دەولەتان، کاری د جێبەجێکرن و جێبەجێنەکرنا بریارێ دکەن.

دبیت بریارا دەستەسەرکرنا نەتەنیاهۆی نەهێتە جێبەجێکرن، لێ دێ شێت قەیرانێن دیپلۆماسی و ئاستەنگێن پەیوەندیکرنێ بۆ ئسرائیلێ دروست کەت.