ڕێبەر کوردۆ

"سیاسەت شەڕە، بەلێ بێی خوینڕشتن! شەڕ ژی سیاسەتە، بەلێ یا پرە ژ خوینڕشتنێ!” 

ماوتسی تۆنگ

ل گۆرەی ئەڤێ گۆتنێ سیاسەت هونەرێ دانوستاندنێ و بەرخوەدانێیە و سیاسەتە هزر و تیۆرییان دکەتە كەتوار. مرۆڤ بۆنەوەرەکێ ئاقلمەندە، یا دڤێت ب دەستخوەڤەبینیت بێی ڕێکێن شەڕێ گەرم و زەڤلەکان، پەنایێ دبەتە بەر عەقلی و ب ڕێکا زمان و دەربڕین و دپلۆماسیەتێ ب دەستخوەڤەدهینیت، کو ئەڤە ب خوە ژی فۆرمەکێ شەڕییە، بەلێ شەڕەکێ عەقلانییە!

د دونیایا سیاسەتێدا، دەمێ سیاسەت نەشیا ب ڕێکا دیالۆگێ چارەسەرییا ڕەوشێ بکەت، پەنایێ دبەتە بەر شەڕێ گەرم، بەلێ بۆ من جهێ پرسیارێیە، ئەرێ ب ڕاستی ئەڤە ئەو كێلیكەیە یا پەکەکە بشێت ب ڕێکا دیالۆگێ و ئاشتییێ یا بڤێت ب دەستخوەڤەبینیت، هەتا كو خوە بهەرفینیت؟ دیکارتی دگۆت “هەتا تو خانییێ خوە یێ کەڤن نەهەرفینی، تو نەشێی خانییەکێ نوو ئاڤا بکەی!” ئەرێ کا ئەو خانییێ نوو یێ پەکەکێ؟ هەتا خانییێ خوە یێ کەڤن بهەرفینیت؟ ب دیتنا من یا نوكە پەکەکێ دڤێت دیمۆکراسی و ئاشتییە، لێ ل ئەوێ باوەرییێ نینم ل تورکیایێ ببیتە كەتوار! ئەگەر فشارەکا بهێز یا دەرەکی نەبیت. ژبەر کو پتر ژ سەد سالن ناسیۆنالیزما تورکیا ل سەر ژناڤبرن و نەهێلانا یێ دی چێبوویە، ب تایبەتی کوردان! کو ناسیۆنالیزمەکا بریندار ل سەر کەلەخێ زەلامێ نەخوەش یێ ئۆسمانی پەیدا بوویە. لەوڕا ناسیۆنالیزمەکە هەبوونا کوردان ب نەمان و نەبوونا خوە دزانیت، د ڕەوشەکا هوسادا، یا ب زەحمەتە ئەو دیمۆکراسی و ئاشتییە چێببیت، ژبەر کو ژ لایێ سایکۆلۆژیڤە کەساتییا مرۆڤێ تورك هێشتا ژ ئەوان گرێ و برینان ڕزگار نەبوویە، کو بشێت کوردان قەبویل بکەت وەكو هەبوونەکا ئاشتی و دیمۆکراسی، یا ڕاست تورکیایێ فۆبیا ژ ئاشتییێ و دیمۆکراسییێ هەیە، یا تورك د دیرۆکێدا هێلاین، جەنگاوەرێن وێ بووینە، نەكو هزرمەند و زانایێن وێ! ژبەر کو د دیرۆکا پتر ژ 600 سالێن دەستهەلاتا ئۆسمانیدا، ئێك فیلۆسۆف و هزرمەند ب تنێ ژی چێنەبوویە! بەلێ هەردەم جەنگاوەرێن باش چێبووینە.

د. ئەحمەد داودئۆغلۆ د پەرتووکا خوە یا ب ناڤێ (کووراتییا ستراتیژی) دا ل پێشەکییا وێ دبێژیت: سێ جوینێن مرۆڤان هەنە، جوینەك دچیتە د ڕویباریدا، بەلێ ئارمانجا وی نە ئەوە كو بچیتە پەراڤا ئارام یا ڕویباری. جوینەکێ دی هەیە دچیتە د ڕویباریدا و ئارمانجا وی ژی ئەوە بچیتە پەراڤا ئارام یا لایێ دی یێ ڕویباری، بەلێ مەلەڤانییا بەروڤاژی ڕویباری دکەت و نزانیت پێل و سیپەلێن ڕویباری بەرەڤ کیڤە دچن، و نزانیت ئاراستە و جوگرافیا ڕویباری چاوایە! جوینێ سێیێ هەیە، ئەو ژی هەم ئارمانجا وی یا دیارە کو دڤێت بچیتە لایێ دی یێ ڕویباری و پەراڤا ئارام و هەم ژی دزانیت چاوا مەلەڤانییان بکەت و هەم ژی دزانن سیپەل و پێلێن ڕویباری و ئاراستێ ڕویباری بەرەڤ کیڤە دچن! کو باشترین جوینێ مرۆڤانن، ئەرێ یا ڕاست پەکەکە کیژ جوینێ مرۆڤانە؟ دزانیت ئارمانجا وێ چییە و دزانیت ئالاڤێن گەهشتنا ئارمانجێ چنە؟

ل سالێن دەربازبووی، پەکەکە نە ب تنێ نەشیا خوە ژ ئاپۆی ڕزگار بکەت، بەلکی ئاپۆ هند زیق و مەزن کر و كرە د هەمی نڤیسین و ئەدەبیات و ستران و مۆزیکا خوەدا، هند پیرۆز کر ژ هزرمەندی و فیلۆسۆفییێ بەرەڤ زەلامەکێ پیرۆز، کو گەلەك جاران د  دانوستاندنێدا تو نەدشیای بچوکترین ڕەخنە ل هزر یان تیۆرییەکا وی بگری! ئەڤ چەندە د کۆنگرێ ئەوان یێ 12ێ ژی دا یا بەرچاڤ بوو! ئەڤێ چەندێ وەلێ کر، كو پەکەکە نەشێت ژدەرڤەی بڕیار و خەیالا وی ڕەفتارێ بکەت، لەوڕا نەچاربوویە کو دەمێ ئاپۆی گۆتی: پەکەکە بهەرفیت. بێدودلی بهێتە هەرفاندن! گەلەك وەلاتێن دی دەمێ سەرکردەیێ وان تووشی گرتنێ و زیندانکرنێ بایە، ئالیگرێن وی خوە ژێ ڕزگار كرینە، ژبەر کو ل گۆرەی ئالیگرێن وی ئەو د ڕەوشا گرتن و بنچاڤکرنا دوژمنیدایە، یا ڕەوا نینە پێگری بڕیارێن وی ببن، ژبەر کو بڕیارێن وی ساخلەم نابن. بەروڤاژی، پەکەکێ هزر و بڕیارێن ئاپۆی ب پیرۆزی و پێگرییێن ڕەها وەرگرتن، لەوڕا ژی یا پێشبیبنیکری بوو، كو دەمێ گۆتی بهەرفیت، بهێتە هەرفاندن.

ئەگەر ل بەرچاڤکا شڕۆڤەیەیا دەروونی یا فرۆیدی سەحکەینە ئەڤێ ڕەوشێ، دەمێ بەحسێ گرێیا ئۆدیپی دکەت، دەمێ ئۆدیپ ژ دایک دبیت، خێڤزانك دبێژنە لایۆسی پاشایێ تبس کو بابێ ئۆدیپییە، دەمێ ئۆدیپ مەزن دبیت دێ تە کوژیت، لایۆس ژی ئۆدیپی دهاڤێژیت و ژ خوە دویر دکەت. ب دیتنا من ئاپۆی هەست ب ئەڤێ چەندێ کرییە، کو دەمێ پەکەکە کو زارۆکێ هزری یێ ئاپۆیە، دەمێ نەشیای خوە ژ ئاپۆی ڕزگار بکەت، ئاپۆی خوە ژێ ڕزگار کر و وەکی لایۆسی هەرفاند و دەربەدەر کر، ئانکو کوڕێ خوە یێ جەنگاوەر کوشت، ل بەرامبەر کوڕێ خوە یێ مەدەنی و دیمۆکراسی ل باوەش گرت، ئەرێ دێ کوڕێ وی یێ مەدەنی شێت گەهیتە ئارمانجێ د ڕەوشەکا هوسادا؟ دەم دێ بەرسڤا مە دەت.

خالەکا دی کو هێژای وێ چەندێیە بهێتە تێبینیکرن، ئەو ژی ئەوە كو سەردەمێ بهێت سەردەمێ ئاشتییێ یە، نەكو سەردەمێ جەنگ و شەڕانە. ئانکو ل جاران دەمێ كۆمەكێ یان وەلاتەکێ نەخشەیێ پاشەڕۆژێ دانابا، ئێکەم ئەگەر ئەو بوو کو ئەگەر جیرانێ من هێرشی من بکەت، من چ بەرهەڤییا شەڕی و جەنگی هەیە، ل سەر ئەڤێ هزرێ ئالاڤێن جەنگی و شەڕان بەرهەم دئینان، بەلێ د سەردەمێ بهێتدا پڕانییا وەلاتان دەمێ نەخشەیێ پاشەڕۆژا خوە دادنن، دووماهیك پرسیار پرسیارا شەڕییە. ئانکو ئەڤە خالەکا بالکێشە د ئاستێ دونیایێدا کو جڤاك بەرەڤ ئاشتیێ دچن، سیمایێن ئەڤێ چەندێ بۆ جارا ئێکێ دەرکەڤتن دەمێ شەڕێ رووسیا و ئۆكراینا ڕویدای، کو پۆتینی دەست ب شەڕی کری، نفشێ نوو ل باژێڕێ پۆتینی ب خوە خوەنیشاندان ل دژی وی کرن، ، بەلێ پرسیار ئەوە تورکیا د ئەڤێ چەندێ دگەهیت؟ باوەری ب ئاشتییێ هەیە؟ ب دیتنا من، گاڤێن تورکیا ب لەز و بەز هاڤێتین بۆ دەستپێشخەرییا ئاشتییێ ترسە ژ پارچەبوونێ و پاراستنا جوگرافییا خوە یە، نەکو ب باوەری و حەتمییەتەکا دیرۆکی گەهشتییە چارەسەرییا ئاشتییێ!

ب دیتنا من ل سالێن دەربازبووی، پەکەکێ د ئاستێ هێزا ڕەق دا، شەڕەکێ تەقلیدی یێ کو قوربانیدان پتر ژ دەستکەڤتان بەرامبەری تورکیا هەبوو. ئەرێ پەکەکە دێ چەکی ل ملێ خوە یێ راستێ بەتە ملێ خوە یێ چەپێ ئان دێ خەباتێ ب رەنگەکێ دی کەتن و بەرەڤ هێزا نەرم و مەدەنی چیت؟ ئەم نزانین! یا ئەم دزانین د سالێن دەربازبووی دا پەکەکە نەشیا ب کلاشینکۆفێ بەرهنگاری ئێف16 یا تورکیا ببیت، ل جهێ هندێ ئەگەر پەکەکێ ئالاڤێن شەڕێ خوە گوهۆڕیبان ڕەنگە پتر دەستکەڤت هەبان، ئەو ژی شەڕێ تەکنۆلۆژی و ئالگۆریتم و هاککرنێ کربان، ئانکو ل كێلەكا پەروەردەیا وان یا ئەو دبێژن: پەروەردەیا لەشکەری و زەهنی و بیروباوەرێن ئۆجەلانی، كادرێن خوە ل سەر هندێ پەروەردەکربان، چاوا دێ شێن ب ڕێکا ئەنترنێت و تەکنۆلۆژیایێ سیستەمێ تورکیا تێکدەن و دەربازی سیستەمێ وان یێ هەوالگری بن! پێزانینێن ئەوان بدەستخوەڤەئینن، ئەڤە هەمی نەکر.

بو پتر رۆهنکرن دێ میناکەکێ ئینم: شەڕێ تریاکی یێ د ناڤبەرا چینێ و بریتانیایێدا ل چەرخێ 19 ب شکەستنا چینێ ب داوی هات، سەدەما سەرکەڤتنا بریتانیایێ د ئەڤی شەڕیدا ئەو بوو کو بریتانیا شیا ب زیرەکی داهێنانێن شۆڕەشا پیشەسازی یێن وی سەردەمی بکاربینیت. وەکو بکارئینانا کەشتییێن هەلمێ د شەڕێ ل دژی چینێدا، ل بەرامبەر؛ سەدەمێ شکەستنا چینێ د ئەڤی شەڕیدا ڤەدگەڕیت بۆ خاڤییا چینێ د وەرگرتنا داهێنانێن شۆڕەشا پیشەسازیدا، ژبەر ئەڤێ چەندێ چینی دبێژنە سەدێ 19 (سەدێ ڕەزیلییێ) پشتی وان زانی سەدەمێ شکەستنا ئەوێ چییە سویندەک خوار ئەو سویند ب تنێ یا سەرۆک و ڕایەدارێن وێ نەبوو، بەلکو یا هەمی چینییەكێ بوو، کو دگۆت: "سویند دخۆین جارەکا دی ژ شەمەندەفڕێ نەهێینە خوارێ" ل سەر ئەڤێ فەلسەفەیێ ل سالا 2017 حکومەتا چینێ (پلانا زیرەکییا دەستکرد دا نفشێ نوو) بەلاڤ کر و ڕاگەهاند هەتا سالا 2030 تیۆری و تەکنۆلۆژیا و بکارهینانا زیرەکیا دەستکرد یا چینی، دێ چینێ ل ئاستێ دونیایێ کەتە پێشەنگ! نە ل 2030 دنوکەدا چین دبیاڤێ زیرەکییا دەستکرد دا، پێشەنگییا جیهانێ دکەت. ئانکو زیرەکی ئەوە تو گەفێن ل سەر خوە بکەیە دەرفەت، نە گەفان مەزنتر لێ بکەی! چینییان ب هەمان ئالاڤێن بریتانیایێ شەڕ نەکر، ئالاڤێن شەڕێ خوە گوهارتن شیان دەستکەڤتان ب دەستخوەڤەبینین.

ب هەر حال، ئەڤە د شەڕێ خوە یێ گەرمدا نەکر، نوکە ئەو ئەندیشە و خەیالا ئاپۆی هەی بۆ پرسا ئاشتی و دیمۆکراسییێ، ژبەر کو د ژیوارێ نوکەدا یا ب زەحمەتە،  ب دیتنا من ئالیگر و ئاقلمەندێن وی پڕۆژەیێ خوە دەربازی مێتافێرس و ژیرییا دەستکرد بکەت، د ئەڤێ جیهانا نوودا پڕۆژەیێ خوە بدەتە قەبویلکرن هەم بۆ جیهانێ و هەم ژی بۆ نفشێ نوو یێ تورکان، کو باوەری بۆ پرسا ئاشتی و دیمۆکراسییێ چێبکەت، بۆ نمونە: ئاڤاتار هەم وەکو تێگەهەکێ گرنگ و هەم ژی وەکو ئەفسانە د دینێ هندۆسیدا، واتایێن کویر و مەزن و فرەڕەهەند هەنە، د زمانێ سانسکریتیدا ب واتایا (هاتنا خوارێ یان بەرجەستەبوونا خوداوەندی ب ئاوایێ مرۆڤی یان  بوونەوەرێن دی ل سەر عەردی) دهێت، هەر ئاڤاتارەک ژی بۆ چارەسەرکرنا ئارێشەیەکێ یان نەهێلانا زالمەكی دهێت، ئاڤاتار ژ ئەفسانەیەکا هندۆسی، نوكە ل جیهانا تەکنۆلۆژیا و ئەنترنێتێدا ئاماژەیە بۆ وێنە یان کاراکتەرەکێ دیجیتیتالی، کو کەسەک هەلبژێریت بۆ نوینەراتییا خوە د جیهانا ئەنترنێتێدا، مەرەما من ژ ئەڤێ میناکێ، پرۆژەیێ ئاپۆی ئەوێ ب ناڤکری ب دیمۆکراسییا گەلان و ئاشتییێ كو ئەگەر د ژیواریدا چێنەبوو. ئەرێ ڕێکا جهگر یا قەبویلکری بۆ پاشەڕۆژێ د شیاندا هەیە؟ کا چاوا ئاڤاتار ژ ئەفسانێ بوو تشتەکێ دیار د جیهانا ئەنترنێتێدا. پرۆژەیێ ئاپۆی ژی بیتە ئاڤاتارەک کو نوینەراتییا ئالیگرێن دیمۆکراسی و ئاشتییێ د جیهانا ئینترنێت و مێتافێرسێدا بكەت؟ بریتانیا ل سەر یۆتۆبیا تۆماس مۆری چێبوو، بەلکو د پاشەڕۆژێدا بشێت كاریگەرییێ بکەت و پڕۆژەیێ وی بهێتە بجهئینان.