حکمەت عیسا رەشید

شروڤەکا کوردەواری بۆ باکورێ کوردستانێ

هەلبەت دەما بەحسا عەشیرێ دهێتەکرن کەسێن رەوشنبیر تێکدچن و حەز ژ ڤێ دەستەواژەیێ ناکەن و دبیت تا رادەکێ دمافدار بن، چونکە ئەو هزردکەن کو عەشیرەت ئەگەرێ پاشخستنا جڤاکی یە، ل سەر بنەمایێ خوینێ و خزمانییێ عەشیرەت دژی یاسایێ درواستیت و دبیتە ئەگەرێ هەبوونا پەیوەندییێن بهێز یێن جڤاکی و پاراستنا سەروەری و دەستهەلاتا بهێز یا بابسالاری و خێزانێ و دروستبوونا جڤاکەکێ نێر کو ژن تێدا یا پەرواێزکریە و زەلامسالاری دروست دبیت.، لدویف دلینی و بەرژەوەندییا چینەکا تایبەتا مرۆڤان دەستهەلات کارێ خۆ دکەت و نا هێلیت یاسا جهێ خۆ بگریت و جڤاکەکا سڤیل و دیمۆکراتیک دروست نابیت.  ئەڤە راستییەکە و کەتوارەکێ هەڤدژە ل گەل هەبوونا ڤێ پێشکەفتنا جڤاکی ل ڤی سەردەمێ تەکنەلۆژیایێ و شەرێ ئابۆری و بجهبوونا سیستەمێ دیمۆکراتیک وەک دیماهیک سیستەم و مودێلا حوکمرانییێ و ئازادییێن تاکەکەسی لژێر باوەشا لیبرالیەتێ.

هەرچەندە رێکخستنا جڤاکی ل سەر بنەمایێ عەشایری نا هێلیت جڤاک خۆ رێکبێخیت ل دویف پرەنسیپێن دستۆری یێن دەولەتێ و یاسایێن ئازادی و مافێن مرۆڤی. لێ عەشیرەت رێکخستنەکا پۆلاین بوو د ژیانا جڤاکێ کوردەواری و پاراستنا ناسنامەئا ملەتەکێ وەکی کوردان دا ل روژهەلاتا ناڤین کو جیاوازییەکا مەزن هەیە ل گەل شوناس و کلتورێن مللەتێن دی ل دەڤەرێ،  رێکخستنا جڤاکی یا عەشایری بۆ کوردان زرورەتەکا مێژووی بوو د سەردەمێن جودا دا ژ بۆ پاراستنا زمان و کلتۆر و ناسنامەیا کوردان. چونکە سەرکردێن عەشیران (ئاغا، شێخ، بەگ، میر، کا چ ناڤ لێ دکەن) شیان  پەیوەندییێن بهێز دناڤ کوردان دا دروست بکەن و هەمییان پێکڤە د بازنەکێ کلتۆری دا بپارێزن بشێوەکێ کو تایبەتمەندی و شوناسا کوردەواری نەهێتە بشڤین (انصهار) ل گەل مللەتێن دی کو هەردەم هێرشی کوردستانێ دکرن. زێدەباری جوداهییێن هویر د ناڤبەرا عەشیران دا، نەهێلان ڤەقەتیانەکا نەتەوەی دروست ببیت ل هەمی پارچەیێن کوردستانێ.

ئایدۆلۆژیایێن جودا دژی سیمایێن کوردەواری نە

هەر ئایدۆلۆجیایەکا مایتێکرنێ یان پشکدارییێ د سیستەمێ دەستهەلاتێ و حوکمرانییێ دا بکەت  چ(مارکسی، ئاینی، مەدەنی، ...هتد)بیت، دابونەریت و کلتۆرێ مللەتان تێک ددەت و ل سەر بنەما و پرەنسیپێن خۆ یێن تایبەت سیستەمەکێ حوکمرانییێ بخۆڤە دگریت کو بهایێن جڤاکی دهێنە گوهۆرین.

هەمی کلتۆران دیاردەیێن باش و خراب تێدا هەنە لێ ئەڤە وێ چەندێ ناگەهینیت کو هەر ئایدۆلۆژییەکێ باشی بتنێ هەبن و ل گەل هندێ دا ئایدۆلۆژییا دبیت دیاردەکا جیهانی و زوربەی جومگەیێن ژیانێ ژلایێ (سیاسی، ئابۆری، لەشکەری، جڤاکی، زانستی ...هتد) بخۆڤە بگریت، لێ کلتۆرێ عەشیرێ دیاردەکا ناڤخۆی یە و زوربەیی جومگێن ژیانێ بخۆڤە ناگریت.

دەستکەفتێن کوردان د دەستۆرێ نوی یێ تورکیا دا

دبیت دەستۆر بهێە گوهۆرین و هندەک ئاماژە بهێنەکرن کو کورد ل تورکیا هەنە و پشکەکا سەرەکی نە د پێکئینانا دەولەتا تورکیا دا، لێ ل گەل هندێ دێ ئاماژە هێتە دان کو عەرەب و ئازەری ژی هەنە و زمانێ فەرمی یێ دەولەتێ دێ بتنێ زمانی تورکیا بیت، واتە کورد هەنە لێ زمانێ کوردی زمانەکێ نە فەرمی یێ دەولەتێ یە، نەفەرمیکرنا زمانێ کوردی واتە قرکرنەکا دی یە ل سەر زمانێ کوردی، چونکی کورد نەشێن برێکێن یایاسیێ بەرگریێ ژ زمان و کلتۆرێ کوردی بکەن، دەولەت دشێت هەر گاڤا بڤێت سەنتەر و سازیێن کوردی قەدەغە بکەت و رێکێ نەدەت ئێدی چالاکیان ئەنجام بدەن ب وێ هەجەتێ کو ئەڤ جورە چالاکییە دبنە ئەگەرێ دورستبوونا رەگەزپەرستییێ ل دژی براتی و ئاشتییا گەلێن تورکیا.

ژلایەکێ دیڤە زمانێ تورکی گەلەک زالبوویە ل هەمی باژێرێن تورکیا و  100% ل جهێن فەرمی و دام و دەزگەهێن حکومی زمانێ تورکی دهێتە بکارئینان و رێک بۆ چ زمانێن دی نینە بهێتە بکارئینان دیسان ل جهێن گشتی 90% زمانێ تورکی دهێتە بکارئینان بۆ ئاخفتنێ و نڤیسینێ و ریکلامێ و راگەهاندنێ، و ل سەر ئاستێ خێزانێ ل باژێرێن مەزن یێن کوردنشین وەکی دیاربەکر و باتمان و باژێرێن دی 75% زمانێ تورکی دهێتە بکارئینان دناڤ خێزانان دا بتایبەتی نفشێ نوی و تایبەت رەگەزێ مێ 80% د بن 15 سالییێ دا هەر کوردی نزانن و بکارنائینن.

مەزنترین دەستکەفت بو کوردان د دەسۆرێ نوی یێ تورکیا دا فەرمیکرنا زمانێ کوردی یە مل ب ملێ زمانێ تورکی،  ئەڤە تشتەکێ گەلەک بزەحمەت کو تورکیا ڤێ چەندێ بکەت، دبیت دانپێدانێ ب هەبوانا کوردان بکەت و هندەک مافێن کوردی یێن باژێران ژ تورکیا بزڤرینن، لێ زمانێ فەرمی یێ دەولەتێ دێ هەر تورکی بیت.

سینەما و دراما باشترین رێک بۆ ڤەگەراندنا کلتووئرێ کوردەواری

ل تورکیێ ناڤێن کوردی قەدەغەنە کو بداننە سەر زارۆکان لێ بۆ نەشرینکرنا کوردان هەر کەسەکێ رۆلێ خراب دبینیت د دراما و سینەمایێ دا ناڤێن کوردی لێ دکەن بۆ نموونە (شێرزاد)ێ ژنکوژ، (ئازاد)ێ دزیکەر، (شڤان)ێ خیانەتکار. ئەڤە ژی کەساتییا کەسێ کورد د شکێنیت و هەست ب کێماسییێ دکەت و هندەک جاران وەسا هزر دکەت کو حەز دکەت کورد نەبیت. چونکی وەسا کورد یێن هاتییە ناساندن کۆ مروڤێن خرابن و ئەڤ پەیامە نڤش بۆ نفشی یا هاتییە ڤەگوهاستن دا کورد زێدەتر هەست بکەن کو براستی کوردبوون تاوانە و کورد تاوانبارن و تورکێن چیایانن و مروڤێن نەباشن، ژ بەر هندێ نفشێن نوی یێن کوردان پەنایا بۆ تورکبوونێ بری و حەز ژ زمان و ئەدەب و کلتوور و دیرۆکا خۆ ناکەن و پترییا کوردان ئالیگرییێ بو سیمایێ تورکبوون و پارتییێن سیاسی یێن تورکی دبەن.

دبیت سینەما و دراما ئێک ژ وان رێکان بیت کو زمان و کلتوور و دیرۆک و ناسنامەیا مللەتان سەر ئاستێ جیهانێ پێ بهێتە پاراستن و مللەت پێ بهێتە ناساندن، دبیت کورد بشێن ل قویناغا بهێت ب رێژەیەکا گەلەک کێم ب رێکا شانۆ، دراما و سینەمایێ خزمەتا زمان و کلتوور و دیرۆکا خۆ بکەن لێ ئەو نەشێن وی کلتوورێ ب دەهان سالان هاتییە تالانکرن و دزین ب شێوەکێ ساناهی برێکا سینەما و درامایێ بزڤرینن. چونکی دەولەت رێکێ نادەت بۆ بینەران بهێتە دیارکرن کا ب چ شێوە رێگری ل کلتوور و زمانێ کوردی هاتییەکرن و چەوا خەلک سەرا ئاخفتنا ب زمانێ کوردی هاتییە زیندانکرن و سەرا ئاخفتنا ب زمانێ کوردی ل دام و دەزگەهێن حکۆمی ب هزاران کارمەند و رێڤەربەر ژ کارێن وان هاتینە دویرئێخستن و گۆتییێ: ژ بلی زمانێ تورکی نابیت چ زمان بهێنە بکارئینان ل دام و دەزگەژێن حکۆمی.

چ جار دەولەت وێ جورئەتێ نادەتە خۆ کو جینۆسایدا دێرسمێ و رووبووسکێ و کوشتنا ژن و زاروکان و تالانکرنا گوندەوارێن کوردان و زوردارییا ل سەر گوندنشینان هاتییەکرن و ب هزارەها جۆرێن کوشتن و ئەشکەنجەدانێ د زیندانێن دیاربەکر و ئەنقەرێ ڤە ببنە زنجیرەدراما و خەلک ببینیت. چونکی دێ خەلک هشیار بیت و راستیان زانیت، ئەڤە ب خۆ دێ بیتە ئەگەر سەرهلدانا شۆرەشەکا دی ل دژی وێ دیرۆکا رەش ئەوا دەولەتا تورک یا رەگەزپەرست ب سەرێ کوردان ئینای.

وەلاتییێ پلە ئێک

دبیت کورد ژی هەر وەکی وەلاتییەکێ تورک ببیتە هاولاتییێ پلە یەک د دەولەتێ دا و ئەڤە نە تشتەکێ سەیرە چونکە نوکە ژی هەمی وەلاتی ل دویڤ دەستوورێ تورکیێ د ماف و ئەرکان دا وەکهەڤن ل بن یەک ئالا، یەک دەولەت، یەک ئاخ و یەک زمان. دیسان د تورکیایا نوی دا ژی، دێ هەمی وەلاتی د ئەرک و مافان دا وەکهەڤ بن. لێ ڤێ جارێ ژی هەر یەک ئالا، یەک دەولەت، یەک ئاخ و یەک زمان، واتە؛ زمانێ کوردی کو ستوینا سەرەکی یا ناسناما کوردی یە.

قویناغێن گوهۆرینێن جڤاکی

ل دویڤ بیردۆزا جڤاکناسێ فرەنسی، دۆرگهایمی، کو دبێژیت جڤاک بەردەوام دگوهۆرینێ دا یە و هەر جار ب شێوەیەکی د بازنەیەکا گوهۆرینان دا بەردەوام دبیت ژلایێ رێکخستنێ ڤە جڤاک ژ بەرەلاییێ خۆ رێکدئێخیت و دچیتە د قویناغەکا ب رێکوپێک و رێکخستی دا. ل دویڤ پێدڤییێن دەم و جهی و دیسان ژ رێکوپێکی و رێکخستنێ سستیەکێ ب خۆڤە دگریت و بەرەڤ بەرەلاییێ دچیت و هەروەسا بەردەوام دبیت.

پترییا نەتەوەیێن جیهانێ گوهۆرینێن جڤاکی ب خۆڤە گرتینە د قەوارەکێ سیاسی دا بێی کو ناسنامە و شووناسا نەتەوەی ژ دەست بدەن، بوۆ نموونە، نەتەوەیا فارس ل گەل هاتنا ئایینێ ئیسلامێ گوهۆرینێن جڤاکی ب خۆڤە گرتن، ژ جڤاکەکا پاشکەفتی و خێلەکی و عەشائیری بەرەڤ جڤاکەکا دی کو هزر و دید و ژیان یا جودایە، لێ ئەڤێ جڤاکا زمان و ناسنامە ژ دەست نەدایە، هەر دیسان جڤاکا فڕەنسی کو ژ جڤاکەکا پاشکەفتی بەرەف جڤاکەکا مەدەنی ب شووناسەکا فەرەنسی بێی ژ دەستدانا زمان و ناسنامەیا نەتەوەیی.

نەخۆشبەختانە جڤاکا کوردی ل باکوورێ کوردستانێ دناڤ دەولەتا تورکیا دا دڤان قویناغان دا دەرباز نەبوویە، جڤاکا کوردی مل ب ملێ جڤاکا تورکی گوهۆڕین تێدا چێبووینە لێ ل گەل ژ دەستدانا ناسنامەیا کوردی و پاراستنا ناسنامەیا تورکی واتە جڤاکا کوردی ژی هەر بێ-بەهر نەبوویە ژ وێ دیاردەیا جیهانی یا گوهۆڕینێ، لێ وەکی نەتەوەیێن دی ناسنامەیا خۆ نە پاراستییە، واتە جڤاکەکا عەشائیری بۆ کوردان پێدڤییە کو جارەکا دی زمان، کلتوور و دابونەریتێن خۆ بزڤرینیت، پاشی گوهۆڕینان دروست بکەت و بەرەف مەدەنییەتێ بچیت ل گەل ڤێ پێشکەفتنا جڤاکی ب مەرجەکی کو ناسنامەیا نەتەوەیی ژ دەست نەدەت.

ڤەگەراندنا ناسنامەیا کوردی برێکا عەشیرەتێ

چ جاران عەشیر نابیتە پێگوهۆڕێ زانکۆ و سازییێن ئەکادیمی یێن زمانێ کوردی. لێ کورد نەشێن ڤێ رێکێ ناسنامەیا کوردی ڤەگەرینن چونکی دەولەتا رەگەزپەرست رێکێ نادەت. بۆ ڤێ دەردەسەرییا ب سەرێ کوردان هاتی دبیت عەشیر ژی ئەگەرەکێ سەرەکی بیت، لێ مادەم بارودۆخەکێ دی هاتییە پێش، زێدەتر عەشیر دشێت ببیتە دەزگەهەکێ جڤاکی یێ چالاک و ل جهێ خۆ عەشیرەت دشێت کلتوور، زمان و ناسنامەیا کوردەواریێ ڤەگەرینیت.

ئەڤە 100 سالە دەولەتا تورکیا کار ل سەر تێکدان و پارچە-پارچەکرنا خێزانا کوردی دکەت، داکو بشێت کەسێ کورد ب شێوەیەکێ تاک تاکە تێکهەلی جڤاکا تورکی بکەت و دناڤ دا بشێڤیت (انصهار) بکەت و ئەڤە ژی ب ساناهیترین رێک بۆ، سەربارى ڤێ چەندێ ئەڤە 50 سالە پارتییا کرێکارێن کوردستانێ مل ب ملێ دەولەتێ دژی خێزان و عەشیرەتێ کاردکەت، ئەڤە ژی رێخۆشکەرەک بوو بۆ تێکدانا خێزانا کوردی.

ئەگەر مە بڤێت شووناسەکا دی یا کوردی دروست بکەینەڤە و ناسنامەیا مللەتەکێ ژناڤچویی بزڤرینین، پێدڤییە ئەم جڤاکا کوردی ل تورکیا بۆ 50 سالێن بۆری بزڤرینینەڤە و پاشبئێخین و رۆلی بدەینە خێزان، بنەمال، ئاغا و عەشیرەتێ ئەگەر نە ئەو رێژا کوردان ئەوێن هێشتا ناسنامەیا خۆ ژ دەستنەدایی ژی نامینن.

ئەو سیستەمێ دبێژنێ (سۆسیالیزما کۆنفیدرالییا جڤاکی)کو هێشتا یا رۆن نینە دێ چەوا خزمەتا کوردان کەت و گەلەک دەم پێ دڤێت هەتا دهێتە بجهئینان و چ گەرەنتی نینن کو دادپەروەرییا جڤاکی تێدا هەبیت، ژلایێ نەتەوەیی ڤە ژبەرکو شۆرەشێن کوردی ل دژی دەولەتێ نە، نە ژبەر کێشەیێن ئابۆری، زانستی و سیاسی، بەلکو ژبەر هەبوون و پاراستنا ناسنامەیا کوردی بوویە، د قەوارەیەکێ یاسایی دا.

ئەم دێ بێژین هەمی گەهـ و دەستهەلاتێن دەولەتێ دێ کەڤنە د دەستێ کوردان دا، بەس پشتی ژ دەستدانا ناسنامەیا کوردەواری چ بهایێ خو یێ نەتەوەیی نینە، ئەڤە ژی ئارمانجا شۆرەشێن کوردی نەبوویە ل دژی داگیرکەران.

زمانێ دایکێ و زمانێ ئێکێ

پترییا جاران جوداهی ناهێتەکرن دناڤبەرا زمانێ دایکێ و زمانێ ئێکێ چونکی هندەک جاران تێکهەلی ئێک دبن و هەردو دبنە ئێک زمان.

زمانێ دایکێ ئەو زمانەیە کو زاروک ژ دایکوبابان فێر دبیت بێی پەنابرن بۆ قوتابخانەیێ و رێبازەکا فەرمی یا پەروەردە و فێرکرنێ، ل گۆرەیی فێربوونا زمانێ دایکێ، زارۆک فێری هزرکرن، کلتوور و دابونەریتێن دایکوباب و خێزانێ دبیت.

زمانێ ئێکێ دبیت هندەک جاران زمانێ دەیکێ نەبیت، دبیت زارۆک د مالدا فێری زمانەکی ببیت و د رۆژێن ژیانا وی دا ئەو زمان گەلەک نەهێتە بکارئینان، واتە زمانێ ئێکێ ئەو زمانەیە کو ب پلا ئێکێ دهێتە بکارئینان بێی کو زمانێ وی یێ دایکێ چ بیت. بو نموونە دبیت کەسەک ل ستەنبۆلێ زمانێ وی یێ دایکێ کوردی بیت لێ زمانێ ئێکێ تورکییە چونکی ل هەر جهەکی زمانێ تورکی دهێتە بکارئینان، واتە بۆ کوردەکێ ل ستەنبۆلێ زمانێ دایکێ کوردییە لێ زمانێ ئێکێ تورکییە، بۆ تورکەکی زمانێ دایکێ و زمانێ ئێکێ تورکییە.

بەری کوردەواری و زمانێ کوردی ل باژێرێن کوردنشین بهێتە بشافتن (انصهار)کرن، زمانێ دایکێ و زمانێ ئێکێ هەر زمانێ کوردی بوو، بەروڤاژی باژێرێن تورکنشین کو بۆ کەسەکێ کورد زمانێ دایکێ کوردی بیت و زمانێ ئێکێ تورکی.

ل تورکیا د ماوەیێ 100 سالان دا کو دبیتە نێزیکی 6 نفشان زمان، کلتوور و هزرکرنا دابونەریتێن کوردی یێن هاتینە بشافتن و گەهشتییە قویناغەکێ نفشێ نوی یێی کورد، ب تایبەتی تەخا گەنجان، نە زمان، نە کلتوور و نە هزرکرنا کوردانە ل دەف کوردان ماینە، ل 20 سالێن بهێن دبیت 95% نفشێ نوی هەر کوردی نە زانیت. ئەڤە وێ چەندێ دگەهینیت کو زمانێ دایکێ و زمانێ ئێکێ دێ بیتە زمانێ تورکی و ئێدێ نە قوتابخانە، نە پرتووک، نە رێبازێن پەروەردە وفێرکرنێ زمانێ کوردی نازڤرینیت، چونکی هەر زمانەکێ مروڤ فێر دبیت د وی زمانی دا، پێدڤی ب هزرکرنێ یە، جڤاکا کوردی نە گەهشتییە وێ قویناغا پێشکەفتنێ یا ل تورکیا هەیی کو کلتوورەک هەمبێزا مەدەنییەتێ بخۆڤەگرتبیت، کلتوورێ مەدەنی، ئیسلامی یا مارکسی هەر ب تورکی یە، ژبلی کلتوورێ عەشائیری کو ب کوردی یە، کوردان هیچ کلتوورەک ل تورکیا دروست نەکریە کو کەسەک تێدا فێری زمانێ کوردی ببیت. ژبەر هندێ کلتوورێ عەشائیری باشترین دەرگەهە زمانێ کوردی بزڤریت.

ئەگەر ئێک هزر بکەت بۆ زڤراندنا ناسنامەیا کوردی بۆ مللەتێ کورد عەشیرەت هزرەکا پاشڤەمایە و ئەگەر نە، نە جڤاکا سۆسیال، نە دیمۆکراتیەت، نە مەدەنییەت و نە ئیسلام ناسناما کوردی ڤەناگەرینیت.

ل ڤێرێ کورد د کەڤیتە دناڤبەرا دو هەلبژارتنان دا، یان ئەو پێشکەفتنا جڤاکی ئەوا ژێ دبێژن بۆ مللەتێ کورد تورکیایەکا بێی هەبوونا شووناس و ناسنامەیا کوردی یان ژی جڤاکەکا عەشائیری کوردەواری خودان ناسنامە و کەسایەتی، دویر ژ وێ پێشکەفتنا سەردەمیانە.

هەلبژارتنا ئێکێ دبیت ل هەر جهەکی بۆ کوردان دروست ببیت ژ دەرڤەیی تورکیا، بۆ نموونە پارێزگارێ لەندەن کەسەکێ کوردە و دبیت خزمەتا کوردان ژی بکەت بەس نەشێت کار ل سەر دروستکرنا ناسنامەیەکا کوردی ل وەلاتێ بریتانیا بکەت، ب هەمان شێوە دبیت سەرۆککومار یان سەرۆکوەزیرێ تورکیا کورد بیت ب تورکی نەک ب کوردی. مە گرتی هەمی دەستهەلات ل تورکیا کەفتنە د دەستێ کوردان دا، دویر ژ شووناسا کوردەواری، پرسیار ئەوە ئایا کوردان شۆرەش بو بدەستڤەئینانا دەستهەلات و خۆشگۆزەرانییا ئابۆری کری یە یان بۆ پاراستنا کەسایەتی، کەرامەت، ناسنامە و شووناسا کوردی.

هەلبژارتنا دووێ جڤاکەکا عەشائیری یە، تێدا مرۆڤ ب کوردی هزر دکەت، ب کوردی دئاخڤیت، ب کوردی دژیت و ب کوردی دمریت. هەتا ئەڤ جڤاکە پشتی ژ چەند قویناغەکێن جڤاکی دەرباز دبیت، ب شێوەیەک ژ شێوەیان د قەوارەکێ کوردی دا مەدەنییەتا کوردی بخۆڤەدگریت، هەر وەکی جڤاکا مەدەنی ل ئەلمانیا ب شووناسەکا ئەلمانی و جڤاکا مەدەنی ل یابانێ ب شووناسەکا یابانی.