ئارمانجێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ژ به‌ربژاركرنا سودانى چنه و چاره‌نڤيسێ حكومه‌تا بهێت چيه؟
بەلاڤ بکە
راپۆرتا شرۆڤه‌كارى: گاڤ نيوز
نه‌رازيبوونێن سه‌دريان و لڤينێن جه‌ماوه‌رى يێن لايه‌نگرێن ره‌وتێ سه‌در د ڤى ده‌مى دا، ژماره‌يه‌كا ئاماژه‌يێن سياسى ب خۆ ڤه دگرن، ئه‌رێ ئاماژه‌يێن ل پشت ڤان لڤينان چنه؟ ئه‌گه‌ر حكومه‌ته‌ك ژ لايێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ڤه بێى پشكداريا سه‌درى و بێى رازيبوونێ ب مه‌رجێن وى بهێته پێكئينان، چاره‌نڤيسێ وێ حكومه‌تێ دێ چ بيت و دێ ژيێ وێ چه‌ند بيت؟ هه‌لويستێ ئه‌مريكا و وه‌لاتێن كه‌نداڤى زێده‌بارى پارتى و سونه‌يان ل دۆر به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ ژ لايێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ڤه كو كه‌سه‌كێ نزيكه ژ مالكى دێ چ بيت؟ بۆچى چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى به‌ربژار كر و ئارمانجێن چارچووڤه‌ى و ئيرانێ چنه؟ هه‌لويستێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ژ سه‌دريان چيه؟ سيناريۆيێن قووناغا بهێت چنه؟
چاره‌نڤيسێ حكومه‌تا ئيراقێ يا بهێت دێ چ بيت؟
پێكئينانا حكومه‌تا ئيراقێ يا بهێت و به‌ربژاركرنا سودانى هه‌ڤده‌م ل گه‌ل نه‌رازيبوونێن سه‌دريان، ژماره‌يه‌كا خواندنان ب خۆڤه دگريت و چاڤدێره‌كێ سياسى ژى به‌حسێ گه‌وهه‌رێ ناكۆكيێن ره‌وتێ سه‌در ل گه‌ل چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دكه‌ت.
محه‌مه‌د عامر دێرشه‌وى چاڤدێرێ سياسى ل دۆر ناكۆكيێن سه‌دريان ل گه‌ل چارچووڤه‌ى بۆ گاڤ نيوز دياركر؛ ژماره‌يه‌كا ناكۆكيێن ئايدولوژى، كه‌سۆكى و ترسيان ژ ئێكودو دناڤ ره‌وتێن شيعى دا هه‌نه، ده‌مێ ئه‌م به‌حسێ شيعه‌يێن ئيراقێ دكه‌ين، ئه‌م به‌حسێ گرۆپێن چه‌كدار دكه‌ين، ئه‌و گرۆپێن ژ ده‌رڤه‌ى ده‌ستهه‌لاتا ده‌وله‌تێ كو ژ ئێكودو دترسن. ئه‌ڤ ناكۆكيێن هه‌يى بووينه ئه‌گه‌ر كو ئيراق به‌ره‌ڤ چاره‌نڤيسه‌كێ نه‌ديار ڤه بچيت.
ديار ژى كر؛ ژ لايه‌كێ ڤه چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ هه‌يه كو ئه‌و هێزێن نزيكى ئيرانێ ب خۆڤه دگريت، وان دڤێت ئيراقێ ڤه‌گه‌ڕيننه هه‌ڤپه‌يمانيێن سه‌رده‌مێ عادل عه‌بدولمه‌هدى سه‌رۆكوه‌زيرێ به‌رێ يێ ئيراقێ و رێككه‌فتنێن وى ل گه‌ل چينێ كو د هه‌مان ده‌م دا چينێ و ئيرانێ رێككه‌فتنه‌كا ستراتيژى هه‌يه، ژ لايه‌كێ دى ڤه سه‌در هه‌يه كو په‌يوه‌نديێن باش ل گه‌ل موسته‌فا كازمى هه‌نه، كازمى ئيراق ژ وان رێككه‌فتنێن ل گه‌ل چينێ و ژ هه‌ڤپه‌يمانيا چينێ و ئيرانێ ڤه به‌ره‌ڤ چارچووڤه‌يێ عه‌ره‌بى ڤه بر و قۆلپه‌كا نوى ل گه‌ل مسرێ و ئوردنێ يا كو ب شاما نوى دهێته بناڤكرن ل گه‌ل وان پێكئينا و پاشى به‌ره‌ڤ هه‌ڤپه‌يمانيێ ل گه‌ل وه‌لاتێن كه‌نداڤێ عه‌ره‌بى ڤه چوو.
ناڤهاتى ئاماژه دا وێ چه‌ندێ ژى؛ ره‌وتێ سه‌در دڤێت ئيراقێ به‌ره‌ڤ جڤاكێ عه‌ره‌بى و ژينگه‌ها عه‌ره‌بى ڤه ببه‌ت و ئه‌ڤ ژينگه‌ها هه‌نێ نزيكى ئه‌مريكايه، ب ڤێ چه‌ندێ دو- سێ بكه‌ر په‌يدابوون كو كارتێكرنێ ل سه‌ر ره‌وشا ئيراقێ دكه‌ن، ژ لايه‌كێ ڤه، ئه‌ڤ چه‌ندا ئيراقيان ب خۆ يان شيعه‌يان ب خۆ دڤێت كا ئه‌رێ به‌ره‌ڤ عه‌ره‌بان ڤه يان ژى به‌ره‌ڤ ئيرانێ ڤه بچن، ئانكۆ ئه‌گه‌ر سه‌درى حكومه‌ت دروستكربا، چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ و ئيران ب هه‌مى هێزا خۆ دا ل دژى وێ حكومه‌تێ راوه‌ستن، چونكى دا ئيراقێ به‌ره‌ڤ ئه‌مريكا و وه‌لاتێن كه‌نداڤى ڤه به‌ت، ئه‌گه‌ر ژى چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ حكومه‌تێ دروستبكه‌ت، دێ ئيراق بۆ رێككه‌فتنێ ل گه‌ل چينێ و به‌ره‌ڤ رێككه‌فتنا ستراتيژى يا دناڤبه‌را ئيرانێ و چينێ ڤه به‌ت، هه‌لبه‌ت ره‌وتێ سه‌در و ئه‌مريكا و ژماره‌يه‌كا ده‌وله‌تێن هه‌رێمى ڤێ چه‌ندێ قه‌بويل ناكه‌ن.
ل دۆر پێشبينيێن پاشه‌رۆژا ره‌وشا ئيراقێ دياركر؛ ئيراق هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ، ده‌مێ ئنگليزان ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌نديێن خۆ ده‌وله‌ته‌كا ب ڤى ره‌نگى دروستكرين، ئانكۆ كورد، سونه و شيعه هه‌مى د قه‌واره‌يه‌كێ دا بن، ئه‌ڤه ب خۆ شاشى بوو، مرۆڤێ سياسى ژى نه‌شێت پێشبينيێ بكه‌ت چونكى نه سه‌قامگيريا سياسى ل ئيراقێ هه‌يه، نه ژى كه‌سايه‌تيێن سياسى يێن سه‌قامگير ل ئيراقێ سياسه‌تێ دكه‌ن نه ژى دژمنكاريا وان يا ديرۆكى ل گه‌ل هه‌ڤدو قابلى كونترۆلكرنێ يه.
ل دۆر هه‌لويستێ سه‌درى و ئه‌مريكا ل دۆر به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى ژ لايێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ڤه بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ دياركر؛ محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى پتر نزيكى مالكى و نزيكى چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ يه، چارچووڤه‌ى ژى دڤێت ئيراقێ به‌ره‌ڤ چينێ و ئيرانێ ڤه ببه‌ت، نه وه‌لاتێن كه‌نداڤى و وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ دێ ب چه‌ندێ رازى بن نه ژى ئه‌مريكا.
ل دۆر چاره‌نڤيسێ پێكئينانا حكومه‌ته‌كێ ل ئيراقێ ژ لايێ چارچووڤه‌ى ڤه و بێى پشكداريا سه‌دريان خۆياكر؛ ئه‌گه‌ر حكومه‌ته‌ك ژ لايێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ڤه و بێى به‌رچاڤوه‌رگرتنا بۆچوونا ره‌وتێ سه‌در كو مه‌زنترين هێزا سياسى يا شيعى يه ل ئيراقێ بهێته پێكئينان، ئه‌گه‌ر ب ديتنگه‌هه‌كا په‌رله‌مانى لێ بنێرين، مه‌زنترين فراكسيۆنا په‌رله‌مانى يا سه‌دريه، ئه‌گه‌ر ژ لايێ جه‌ماوه‌رى ڤه به‌رێ خۆ بده‌ينێ، مه‌زنترين جه‌ماوه‌ر يێ ره‌وتێ سه‌دره، بێى به‌رچاڤوه‌رگرتنا ڤێ چه‌ندێ، جه‌ماوه‌رێ سه‌درى دشێن لڤينێن مه‌زن ل سه‌ر ئاستێ جادده‌يێ بكه‌ن.
ئارمانجێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ و ئيرانێ ژ به‌ربژاركرنا سودانى چنه؟
چوونا لايه‌نگرێن ره‌وتێ سه‌در بۆ دناڤ ده‌ڤه‌را كه‌سك و هۆلا په‌رله‌مانێ ئيراقێ دا ژماره‌يه‌كا ئاماژه‌يێن سياسى ب خۆڤه گريت و نڤيسه‌ره‌ك ژى به‌حسێ ده‌لاله‌تێن ڤێ لڤينا سه‌دريان و ئارمانجێن چارچووڤه‌ى ژ به‌ربژاركرنا سودانى دكه‌ت.
دلگه‌ش سادق نڤيسه‌ر و مافپه‌روه‌ر ل دۆر ئاماژه‌يێن سياسى يێن ل پشت لڤينێن نوى يێن جه‌ماوه‌رێ سه‌درى بۆ گاڤ نيوز دياركر؛ خڕڤه‌بوونێن جه‌ماوه‌رى و چوونا دناڤ ده‌ڤه‌را كه‌سك و په‌رله‌مانى دا ل دوهى و ژ به‌رى هينگێ ژى كۆمڤه‌كرنا مليۆنان كه‌سان ل جادده‌يا فه‌لاح ل باژێڕێ سه‌در ل به‌غدا ژماره‌يه‌كا ئاماژه‌يێن سياسى هه‌نه، ئه‌و ژى؛ ئێك: پشتى خۆڤه‌كێشانا فراكسيۆنا سه‌درى ژ په‌رله‌مانى، ئه‌ڤ لڤينه ده‌ستپێكرن، ئه‌ڤ ژى ده‌لاله‌تا وێ چه‌ندێ يه كو راسته فراكسيۆنا سه‌در ژ په‌رله‌مانى دويركه‌فت لێ ژ پرۆسێسا سياسى ل ئيراقێ ب گشتى دويرناكه‌ڤيت. دو: سه‌در ب ڤان لڤينان ديار دكه‌ت كو كونترۆلا جادده‌يا ئيراقێ د بن ده‌ستێ وى دايه و جه‌ماوه‌ره‌كێ مه‌زن ل گه‌ل وى يه و هه‌رده‌مێ وى بڤێت دێ جادده‌يا ئيراقێ كونترۆل كه‌ت. سێ: ئه‌ڤ چه‌نده په‌يامه‌كه كو سه‌درى دايه چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ كو وى دڤێت پرۆسێسا پێكئينانا حكومه‌تێ براوه‌ستينيت يان په‌كبێخيت ئه‌گه‌ر ئه‌و حكومه‌ته بێى وان و ل گۆره‌ى ديتن و بۆچوونێن وان نه‌هێته پێكئينان، هه‌روه‌سا هه‌ر ده‌مێ وى دڤێت، دشێت پرۆسێسا سياسى ل ئيراقێ هه‌ميێ براوه‌ستينيت.
ل دۆر چاره‌نڤيسێ حكومه‌تا بهێت دياركر؛ گه‌له‌ك لێكۆلينێن سياسى دبينن كو ب زه‌حمه‌ته حكومه‌ته‌كا نوى ل ئيراقێ د ڤان كاودانێن نه‌خۆش و ب زه‌حمه‌ت دا جاره‌كا دى په‌يدا ببيت، ئه‌گه‌ر هات و حكومه‌ته‌ك بێى سه‌دريان هاته پێكئينان ژى، دێ ئه‌و حكومه‌ت به‌رده‌وام د بن گه‌فان ڤه بيت و ژيێ وێ يێ درێژ نابيت.
سه‌باره‌ت به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ ژ لايێ چارچووڤه‌ى ڤه و هه‌لويستێ ئه‌مريكا، وه‌لاتين كه‌نداڤى، كورد و سونه‌يان ژ ڤێ چه‌ندێ دياركر؛ ژماره‌يه‌كا خالان سه‌باره‌ت به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ هه‌نه، ئێك: ئه‌و كه‌سه‌كێ سياسى يێ لاوازه و نه‌يێ ب هێزه، دو: هه‌لويستێن ژ به‌رى نوكه يێن سودانى ل گه‌ل كوردان، سونه‌يان و سه‌درى هه‌لويستێن باش نه‌بوون، سێ: ئه‌و لايه‌نێن ئه‌و بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ به‌ربژار كرين و ئيرانێ ژى نه‌ڤێن به‌ربژاره‌كێ ب هێز هه‌بيت كو يێ ب پشت بيت و نه د بن كونترۆلا چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ و ئيرانێ دا بيت، له‌وا چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دڤێت به‌رنامه و ئه‌جێندايێن خۆ ب رێكا ڤى به‌ربژارى بجهبينن و شكه‌ستنێن وى بۆ وى ب خۆ بن و نه‌ك بۆ وان بن.
ناڤهاتى زێده‌تر ژى دبێژيت "ئيرانێ ژى نه‌ڤێت به‌ربژاره‌كێ ب هێز بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ هه‌بيت كو فراكسيۆنه‌كا په‌رله‌مانى يا ب هێز ل پشت وى بيت، به‌لكو ئيرانێ دڤێت هه‌ر گاڤا گوهۆڕينه‌كێ بكه‌ت و وى ژ جهێ وى راكه‌ت ژ بۆ وێ يا ب ساناهى بيت، هه‌روه‌سا ئيرانێ دڤێت ڤى كه‌سێ لاواز بێخيته د بن ركێفا خۆ ڤه و هه‌مى پرۆگرام و ئه‌جێندايێن خۆ ب رێكا وى بجهبينيت و هه‌رده‌مێ نه‌رازيبوون راگه‌هاند، ئيران بشێت وى ب ساناهى لاده‌ت".
هه‌لويستێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ژ سه‌دريان چيه؟
سه‌ره‌راى نه‌رازيبوونێن سه‌دريان ل دۆر به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ، چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ل سه‌ر به‌ربژاركرنا وى يێ رژده.
وائل ئه‌لركابى سه‌ركرده ژ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ بۆ مالپه‌رێ ئه‌لجه‌زيره راگه‌هاند؛ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ د رێكارێن پێكئينانا حكومه‌تا بهێت دا ل دويڤ ئه‌و پلانا هاتيه دارشتن، دێ به‌رده‌وام بيت.
ديار ژى كر؛ دێ روينشتنا په‌رله‌مانى يا تايبه‌ت ب هه‌لبژارتنا سه‌رۆككۆمارى ڤه هێته گرێدان و پێدڤيه هه‌مى ل هيڤيا پێكئينانا حكومه‌تێ بن و پاشى بهه‌لسه‌نگينن.
ل گۆره‌ى ئاژانسێن ئيراقى؛ ل ده‌مێ خۆنيشاندانێن سه‌دريان دوهى چارشه‌مبيێ د گه‌رم، هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ كۆمبوونه‌ك ل دۆر پێكئينانا حكومه‌تا بهێت يا ئيراقێ ب به‌رهه‌ڤبوونا ئيسماعيل قائانى سه‌ركرده‌يێ فه‌يله‌قێ قودس يێ ئيرانێ ل به‌غدا گرێدابوون، ئه‌ڤ چه‌نده وه‌ك ئاماژه‌يه‌كێ يه بۆ نه‌پويته‌پێدانێ ب نه‌رازيبوونێن سه‌دريان.
سيناريۆيێن قووناغا بهێت چنه؟
پشتى خۆڤه‌كێشانا ره‌وتێ سه‌در ژ په‌رله‌مانى و ژ گۆتوبێژێن پێكئينانا حكومه‌تا ئيراقێ يا بهێت و په‌نابرن بۆ فشارا جادده‌يێ، ژماره‌يه‌كا سيناريۆيان بۆ قووناغا بهێت ل ئيراقێ دهێنه پێشبينيكرن.
باسل حسێن شاره‌زا د كاروبارێن ئيراقێ دا بۆ ئه‌لجزيره نێت دياركر؛ ژماره‌يه‌كا سيناريۆيان بۆ قووناغا بهێت هه‌نه، ژ وان ژى؛ ئێك: خۆڤه‌كێشانا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى ژ هه‌ڤڕكيا پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ، دو: مانا حكومه‌تا كاربرێكه‌ر يا موسته‌فا كازمى بۆ ده‌مه‌كێ ده‌ستنيشانكرى و پاشى ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان د ده‌مێ ساله‌كێ دا، سێ: په‌يدابوونا ژماره‌يه‌كا قه‌يرانێن سياسى يێن نوى ئه‌گه‌ر چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ل سه‌ر پلانێن خۆ به‌رده‌وام بيت بێى گرنگيپێدانێ ب نه‌رازيبوونێن سه‌درى، چار: لێگه‌ڕيان ل ئوپشنه‌كێ ناڤين ب رێكا ژێگرتنا كه‌سايه‌تيه‌كێ ته‌وافوقى بۆ برێڤه‌برنا حكومه‌ته‌كێ كو ئه‌ركێ وێ زه‌مينه‌خۆشكرن بۆ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنه‌كا دى بيت.
خۆنيشاندانێن به‌رفره‌هـ يێن لايه‌نگرێن ره‌وتێ سه‌در دوهى چارشه‌مبيێ ل مه‌يدانا ته‌حرير ل به‌غدا وه‌ك نه‌رازيبوون ل سه‌ر به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسودانى ژ لايێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ڤه بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ برێڤه‌چوون.
خۆنيشانده‌ر به‌ره‌ڤ پرا ئه‌لجمهوريه يا كو دچيته ده‌ڤه‌را كه‌سك چوون و چوونه دناڤ ده‌ڤه‌را كه‌سك و په‌رله‌مانێ ئيراقێ دا ل به‌غدا ژ به‌رى كو ل سه‌ر داخوازيا سه‌درى خۆ ڤه‌كێشن.
پتر ژ نه‌هـ هه‌يڤان ل سه‌ر ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنێن به‌روه‌خت يێن جڤاتا نوينه‌رێن ئيراقێ يێن سالا 2021 ده‌رباز بووينه و تا نوكه سه‌رۆككۆمارێ ئيراقێ ژ لايێ په‌رله‌مانى ڤه نه‌هاتيه هه‌لبژارتن و كابينه‌يا نوى يا حكومه‌تێ نه‌هاتيه پێكئينان
