ئاسته‌نگێن د رێكا ئاساييكرنا په‌يوه‌نديێن توركيا و سووريا دا چنه؟
بەلاڤ بکە
گاڤ - راپۆرتا شڕۆڤه‌كارى
پشتى كۆمبوونا ل سه‌ر ئاستێ وه‌زيرێن به‌رگڕيێ و سه‌رۆكێن ده‌زگه‌هێن هه‌والگيرى يێن توركيا و سووريا بۆ جارا ئێكێ هه‌ر ژ سالا 2011ێ، گه‌له‌ك پرسيار ل دۆر په‌يوه‌نديێن توركيا و سووريا دهێنه ئازراندن. ئاسته‌نگێن د رێكا ئاساييكرنا په‌يوه‌نديێن ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ دا چنه؟ بزاڤێن ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ بۆ ئاساييكرنا په‌يوه‌نديان چنه؟ هه‌لويستێ ئوپۆزسيۆنا سوورى ژ نزيكبوونا ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ چيه؟ بزاڤێن نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى بۆ چاره‌سه‌ريا پرسگرێكا سوورى چنه؟
ئاسته‌نگێن د رێكا ئاساييكرنا په‌يوه‌نديێن ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ دا چنه؟
بزاڤێن دپلۆماسى دهێنه كرن كو په‌يوه‌نديێن دپلۆماسى دناڤبه‌را توركيا و سووريا دا ئاسايى ببن، لێ ل گۆره‌ى راپۆرتێن رۆژنامه‌ڤانى ژماره‌يه‌كا ئاسته‌نگان د ڤى ده‌رباره‌ى دا خۆ دسه‌پينن.
د راپۆرته‌كا مالپه‌رێ ئه‌لجه‌زيره دا هاتيه؛ سالا 2022ێ نه ساله‌كا ئاسايى بوو ل توركيا، هه‌ڤڕكيا هه‌لبژارتنێن سالا 2023ێ يێن سه‌رۆكاتيێ و په‌رله‌مانى هه‌ر زوى ده‌ستپێكرن و ئه‌ڤ چه‌نده بوويه ئه‌گه‌رێ گوهۆڕينا گه‌له‌ك پارتان ژ وان ژى پارتا داد و گه‌شه‌پێدان بۆ هه‌لويستێن خۆ يێن سياسى.
ديار ژى كريه؛ پارتا داد و گه‌شه‌پێدان ل سه‌ر ئاستێ سياسه‌تا ده‌رڤه يا توركيا بزاڤێن زيرۆكرنا قه‌يرانان ل گه‌ل ژماره‌يه‌كا وه‌لاتێن عه‌ره‌بى وه‌كى مسر، سعووديه و ئيماراتێ ده‌ستپێكرن، لێ په‌يوه‌نديێن ل گه‌ل ديمه‌شقێ مانه د جهێ خۆ دا و ب تايبه‌ت ل گه‌ل كويربوونا قه‌يرانا ئاواره‌يێن سوورى ل توركيا.
د راپۆرتێ دا هاتيه ژى؛ ل ده‌مه‌كێ دوسيه‌يا سوورى بوويه كارته‌كا هه‌لبژارتنان د ديمه‌نێ سياسى يێ توركى دا، پارتا داد و گه‌شه‌پێدان مه‌سه‌له‌يا ئاساييكرنا په‌يوه‌نديان ل گه‌ل ديمه‌شقێ ئێخستيه د خشته‌يێ كارى دا، لێ ڤێ ئاساييكرنێ پێدڤى ب لێكتێگشه‌هشتنه‌كێ دناڤبه‌را وان هه‌ردو وه‌لاتان دا هه‌يه يێن كو ناكۆكيێن دژوار دناڤبه‌را وان دا هه‌ين.
ل هه‌يڤا ئوكتۆبه‌را سالا 2021ێ، ديداره‌كا سه‌رپێ دناڤبه‌را مه‌ولوود چاويش ئوغلۆ و فه‌يسل ميقداد وه‌زيرێن ده‌رڤه يێن توركيا و سووريا د په‌راوێزا كۆنفرانسێ بێلايه‌نيێ دا ل سربيا، ب ئێكه‌م كونتاكا دپلۆماسى دناڤبه‌را هه‌ردو وه‌لاتان دا هه‌ر ژ ده‌مێ ده‌ستپێكرنا شۆڕه‌شا سوورى ل سالا 2011ێ هاته هژمارتن.
مالپه‌رێ ئه‌كسيۆس ل دۆر په‌يوه‌نديێن توركيا و سووريا به‌لاڤكريه؛ هه‌ر ئاشتبوونه‌كا د شيان دا بيت دناڤبه‌را توركيا و سووريا دا بهێته ئه‌نجامدان، دێ ب رێكا چه‌ندين قووناغان بيت و تا نوكه سووريا ب هوشدارى سه‌ره‌رده‌يێ ل گه‌ل ئه‌نقه‌ره دكه‌ت و ب تايبه‌ت ل گه‌ل نزيكبوونا هه‌لبژارتنێن سه‌رۆككۆماريێ و په‌رله‌مانێ توركيا ل خزيرانا سالا بهێت.
وى مالپه‌رى ديار ژى كريه؛ هه‌ر نزيكبوونه‌كا توركى- سوورى پێدڤى ب پلانه‌كا به‌رفره‌هـ يا ڤه‌گه‌ڕاندنا 3.5 مليۆن په‌نابه‌رێن سوورى ل توركيا هه‌يه و ئه‌ڤ چه‌نده دێ بيته ئه‌گه‌رێ زێده‌بوونا هێزا جه‌ماوه‌رى يا سه‌رۆككۆمارێ توركيا.
ژ لايێ خۆڤه، كه‌مال كليچدار ئوغلۆ سه‌رۆكێ پارتا گه‌ل يا كۆمارى يا توركى ل دۆر ڤێ چه‌ندێ دياركريه؛ ئه‌گه‌ر د سالا بهێت دا ئه‌و هاته هه‌لبژارتن، دێ ده‌ست ب ئاساييكرنا په‌يوه‌نديان ل گه‌ل سووريا و ڤه‌گه‌ڕاندنا په‌نابه‌رێن سوورى بۆ وه‌لاتێ وان كه‌ت.
د هه‌مان ده‌م دا، ئه‌مريكا ب نيگه‌رانى ژ نزيكبوونا ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ دنێريت و جێمس جێفرى هنارتيێ به‌رێ يێ ئه‌مريكا بۆ سووريا د ڤى ده‌رباره‌ى دا راگه‌هانديه؛ توركيا ب ئاساييكرنا په‌يوه‌نديان ل گه‌ل رژێما ئه‌سه‌دى چ تشتان بده‌ستڤه‌نائينيت.
ل گۆره‌ى ئه‌لجه‌زيره؛ توركيا و سووريا ژماره‌يه‌كا مه‌رجێن ئالوگۆر داناينه به‌ر سينگێ ئێكودو، توركيا ژ سووريا دخوازيت كو ب رژدى ل سه‌ر گه‌هشتنێ ب لێكتێگه‌هشتنێ ل گه‌ل ئوپوزيسيۆنا سوورى كار بكه‌ت، زه‌مينه‌يێ بۆ ڤه‌گه‌ڕيانا ئاواره‌يان خۆش بكه‌ت و ده‌ست ژ پشته‌ڤانيا يه‌كينه‌يێن پاراستنا گه‌ل يێن كوردى به‌رده‌ت.
سووريا ژ لايێ خۆڤه ژ به‌رى ده‌ستپێكرنا هه‌ر دانوستاندنه‌كا رژد ل گه‌ل توركيا، ژ ئه‌نقه‌ريێ دخوازيت هێزێن خۆ ژ سووريا ڤه‌كێشيت و ب هێزين داگيركه‌ر بناڤدكه‌ت.
ديار ژى كريه؛ پتريا مه‌رجان بۆ بجهئينانێ گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌تن، توركيا ژ به‌رى نوكه پتر ژ جاره‌كێ راگه‌هانديه كو تا هه‌مى لايه‌ن نه‌گه‌هنه چاره‌سه‌ره‌ريه‌كا ڤه‌بڕ و ته‌ڤگڕ بۆ قه‌يرانا سووريێ و تا مه‌ترسيێن ئه‌منى ل سه‌ر وێ نه‌هێنه لادان، ئه‌و هێزێن خۆ ژ سووريا ناڤه‌كێشيت.
د به‌رانبه‌ر دا، رژێما سوورى نه‌يا به‌رهه‌ڤه ب مليۆنان په‌نابه‌رێن ل توركيا دوباره بحه‌وينيت چونكى دبينيت كو پتريا وان نه ل گه‌ل رژێمێ نه.
بزاڤێن ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ بۆ ئاساييكرنا په‌يوه‌نديان چنه؟
هه‌ر ئێك ژ توركيا و سووريا سه‌ره‌راى ئاسته‌نگێن د رێكا گۆتوبێژان دا، كار ل سه‌ر پێكئينانا وان دكه‌ن.
وه‌زيرێن به‌رگڕيێ يێن توركيا و سووريا ل رۆژا چارشه‌مبيا بۆرى ئێكه‌م كۆمبوونا ل سه‌ر ڤى ئاستى هه‌ر ژ ده‌مێ ده‌ستپێكرنا شۆڕه‌شا سووريا ل سالا 2011ێ ل موسكۆيێ ئه‌نجامدان، ئه‌ڤ چه‌نده ل گۆره‌ى هنده‌ك نێرينان بزاڤه‌كا نوى يه بۆ په‌يداكرنا نزيكبوونه‌كێ و لێكتێگه‌هشتنه‌كێ دناڤبه‌را هه‌ردو وه‌لاتان دا ل دۆر كريزا سووريا.
د به‌رانبه‌ر دا، رۆژنامه‌يا وول ستريت جۆرنال به‌لاڤكريه؛ توركيا وه‌ك ئه‌ندامه‌ك د ناتۆيێ دا، چه‌ك و فرۆكه‌يێن به‌يره‌قدار يێن بێفرۆكه‌ڤان پێشكێشى ئۆكراينا د شه‌ڕى دا كرينه هه‌روه‌سا ده‌ريايا ره‌ش ل هه‌مبه‌ر پاپۆرێن جه‌نگى يێن رۆسى گرتيه، د هه‌مان ده‌م دا توركيا مێڤانداريا ژماره‌يه‌كا كۆمبوونان دناڤبه‌را به‌رپرسێن رۆسى و ئۆكراينى و رۆژئاڤايى دا كريه.
ديار ژى كريه؛ به‌رپرستێن توركيا ژ مه‌ترسيێن په‌يوه‌نديێن ل گه‌ل رۆسيا د ئاگه‌هدارن ب تايبه‌ت كو هه‌ردو وه‌لات پشته‌ڤانيێ ل لايه‌نێن هه‌ڤدژ يێن شه‌ڕكه‌ر ل سووريا، ليبيا و ده‌ڤه‌را باشوورێ قوقازێ دكه‌ن.
د كۆمبوونا دناڤبه‌را خلۆسى ئاكار ئوغلۆ وه‌زيرێ به‌رگريێ يێ توركيا، سێرگێ شويگۆ وه‌زيرێ به‌رگڕيێ يێ رۆسيا وعه‌لى مه‌حموود عه‌باس وه‌زيرێ به‌رگڕيێ يێ سووريا دا ل موسكۆ، پرسگرێكا سوورى ب گشتى، كێشه‌يا ئاواره‌يان و پێكئينانا گۆتوبێژان هاتنه به‌حسكرن.
هه‌روه‌سا هاكان ڤيدان سه‌رۆكێ هه‌والگيريا توركى و عه‌لى مه‌ملوك سه‌رۆكێ هه‌والگيريا رۆسى ژى كۆمبوون، ئه‌ڤه ل ده‌مه‌كێ يه كو د سالا 2021ێ دا هه‌ردو وه‌زيرێن ده‌رڤه يێن توركيا و سووريا دانوستاندنێن سه‌رپێ و نه‌فه‌رمى ئه‌نجامدابوون، هه‌روه‌سا ئه‌نقه‌ره دانپێدان ب هه‌بوونا كونتاكێ دناڤبه‌را ده‌زگه‌هێن هه‌والگيرى يێن توركيا و سووريا دا كربوو.
مالپه‌رێ DW به‌لاڤكريه؛ هه‌ڤديتنا دناڤبه‌را هه‌ردو وه‌زيرێن به‌رگريێ يێن توركيا و سووريا د ده‌مه‌كێ دا هات كو ره‌جه‌ب ته‌يب ئه‌ردۆگان سه‌رۆككۆمارێ توركيا بۆ ده‌مێ چه‌ند حه‌فتيايه گه‌فێن ئه‌نجامدانا ئوپه‌راسيۆنه‌كا سه‌ربازى ل باكۆر و باكۆرێ رۆژهه‌لاتێ سووريا دكه‌ت.
خلۆسى ئاكار ئوغلۆ دياركريه؛ توركيا داخواز ژ رۆسيا كريه كو بياڤێ ئاسمانى يێ سووريا ل هه‌مبه‌ر فرۆكه‌يێن شه‌ڕكه‌ر يێن توركى ڤه‌كه‌ت.
هه‌ر ژ ده‌مێ ده‌ستپێكرنا خۆنيشاندانێن ل دژى حكومه‌تا سووريا ل سالا 2011ێ، ئه‌نقه‌ره پشته‌ڤانيا ئوپوزيسيۆنا سوورى و له‌شكه‌رێ سووريا يێ ئازاد كر و ب ڤێ چه‌ندێ په‌يوه‌نديێن دپلۆماسى دناڤبه‌را ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ دا گه‌هشتيه لاوازترين ئاستێ خۆ.
وى مالپه‌رى ديار ژى كريه؛ سه‌رۆككۆمارێ توركيا ژ به‌رى نوكه به‌رده‌وام سه‌رۆكێ سووريا ب بكۆژ بناڤكريه لێ ل هه‌يڤا بۆرى دياركربوو كو د شيان دايه ئه‌و ل گه‌ل سه‌رۆكێ سووريا كۆمببيت.
ل نيڤا ڤێ هه‌يڤا ديسه‌مبه‌رێ، ئه‌ردۆگان راگه‌هاند بوو كو پشتى كۆمبوونێن ل سه‌ر وه‌زيرێن به‌رگريێ و ده‌رڤه، د شيان دايه ئه‌و ل گه‌ل به‌شار ئه‌سه‌دى كۆمببيت.
هه‌لويستێ ئوپۆزسيۆنا سوورى ژ نزيكبوونا ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ چيه؟
هه‌ڤده‌م ل گه‌ل ده‌ستپێكرنا بزاڤێن دپلۆماسى بۆ ئاساييكرنا په‌يوه‌نديان دناڤبه‌را ئه‌نقه‌ره و ديمه‌شقێ دا، ژماره‌يه‌كا لايه‌نێن ئوپوزيسيۆنا سوورى نه‌رازيبوونا خۆ ده‌ربڕينه.
ل گۆره‌ى ئاژانسان؛ ژماره‌يه‌كا چالاكڤانێن ئوپۆزسيۆنا سوورى ل سه‌ر مالپه‌رێن سوشيال ميديايێ هه‌وه‌كا نه‌رازيبوونێ ل سه‌ر نزيكبوونا توركيا و سووريا ده‌ستپێكرينه و داخواز دوباره زينديكرنا شۆڕشا سوورى كرينه.
وان چالاكڤانان درويشمێ "راپه‌رينێ ژ بۆ ڤه‌گه‌ڕاندنا شۆڕشا سوورى بكه‌ن" بلند كرينه.
بزاڤه‌ك ب ناڤێ ڤه‌لڤينا شۆڕشێ يا ئێكگرتى د به‌يانه‌كێ دا راگه‌هاند؛ داخوازێ ژ هه‌مى سووريان دكه‌ين كو پشكداريێ د خۆنيشاندانێن ئێخستنا رژێما سوورى دا بكه‌ن.
ديار ژى كريه؛ نابيت بازار ب خوينا سووريان بهێته كرن و به‌رژه‌وه‌نديێن وه‌لاتان ل سه‌ر كيستێ سووريان و قۆربانيێن وان بهێنه ئاڤاكرن.
ژ لايێ خۆڤه، عه‌بدولره‌حمان خزر چالاكڤانه‌كێ سوورى دياركر؛ ژ به‌ر قه‌تيان و پرتپرتبوونا ئوپۆزيسۆنا سوورى، كێشه‌يا گه‌لێ سووريا و خوينا سووريان چ بهايێ خۆ ل هه‌مبه‌ر به‌رژه‌وه‌نديێن وه‌لاتان نه‌مايه، پشتى ده‌هـ سالان ژ قۆربانيان، ره‌وشا ئوپوزيسيۆنێ نه‌يا باشه.
بزاڤێن نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى بۆ چاره‌سه‌ريا پرسگرێكا سوورى چنه؟
نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى و جڤاكێ نێڤده‌وله‌تێ ژماره‌يه‌كا پێشنيار و راسپارده‌يان بۆ چاره‌سه‌ركرنا پرسگرێكا سوورى پێشكێشكرينه.
ل گۆره‌ى مالپه‌رێ ’الحل’؛ هه‌ر ژ ده‌مێ ده‌ركرنا بڕيارا 2254 يا جڤاتا ئاسايشێ يا نێڤده‌وله‌تى ژ بۆ پێكئينانا ده‌سته‌يه‌كا حوكمرانيێ يا ده‌مكى ل سووريا، سه‌ره‌راى بزاڤێن نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى و پێكئينانا لژنه‌يه‌كا ده‌ستوورى ژ بۆ ڤه‌گوهاستنا ئاشتيانه يا ده‌ستهه‌لاتى ل سووريا، هێش چ پێشڤه‌چوون ب خۆڤه نه‌ديتينه. ل گه‌ل داخستنا سياسى ل سووريا، به‌حس ل رێره‌وه‌كێ دى ژ بۆ ده‌ركه‌فتنێ ژ تونێلا تاڕى ل جهێ لژنه‌يا ده‌ستوورى و بڕيارا نێڤده‌وله‌تى يا ژماره 2254 دهێته كرن.
گێر پێدرسۆن هنارتيێ نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى بۆ سووريا ل به‌رانبه‌ر جڤاتا ئاسايشێ يا نێڤده‌وله‌تى ئاماژه دابوو گرنگيا چاره‌سه‌ريه‌كا سياسى يا ته‌ڤگڕ ل گۆره‌ى بڕيارا 2254.
ديار ژى كربوو؛ سوورى رويبروى قه‌يرانه‌كا مرۆڤايه‌تى و ئابوورى بووينه.
به‌سام ئه‌حمه‌د شرۆڤه‌كارێ سياسى بۆ وى مالپه‌رێ دياركر؛ پرسگرێكا سووريا پێدڤى ب لێگه‌ڕيانێ ل چاره‌سه‌ريه‌كێ يه ژ ده‌رڤه‌ى بڕيارا نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى ژماره 2254 و بێى لێكتێگه‌هشتنه‌كێ دناڤبه‌را ئه‌مريكا و رۆسيا، لژنه‌يا ده‌ستوورى يا سوورى نه‌شێت ببيته چاره‌سه‌رى.
خۆيا ژى كر؛ دوسيه‌يا سوورى دناڤبه‌را دو جه‌مسه‌رێن سه‌ره‌كى دا چارچووڤه كرينه ئه‌و ژى جه‌مسه‌رێ ئێكێ ئيران و رۆسيانه و جه‌مسه‌رێ دوێ ئه‌مريكا و وه‌لاتێن رۆژئاڤايى نه.
ئاماژه دا وێ چه‌ندێ ژى؛ لژنه‌يا ده‌ستوورى نه‌شێت چ پرسگرێكان چاره‌سه‌ر بكه‌ت ئه‌گه‌ر حه‌زه‌كا ناڤخۆيى ژ لايێ رژێما سوورى، ئوپوزيسيۆنا سوورى و رێڤه‌به‌ريا خۆسه‌ر و ل پشت وان ئه‌مريكا و رۆسيا نه‌بيت.
پێدرسۆن ل دۆر پێشنيارێن نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى بۆ چاره‌سه‌ريا پرسگرێكا سوورى دياركريه؛ پێدڤيه ته‌كه‌زى ل سه‌ر چاره‌سه‌ريا ئاشتيانه بهێته كرن، هاريكارێن مرۆڤايه‌تى بێى ئاسته‌نگ بگه‌هنه سووريان، كۆمبوونێن لژنه‌يا ده‌ستوورى ل جنێڤێ به‌رده‌وام بن، كێشه‌يا ده‌سته‌سه‌ركريان و به‌رزه‌بوويان بهێته به‌حسكرن و باوه‌رى دناڤبه‌را لايه‌نان دا بهێته ئاڤاكرن.
ژ لايێ خۆڤه مارتێن گرێفێتس بريكارێ ئه‌ميندارێ گشتى يێ نه‌ته‌وه‌يێن ئێكگرتى بۆ كاروبارێن مرۆڤايه‌تى راگه‌هاند؛ ژماره‌يا كه‌سێن ل سووريا پێدڤى ب هاريكاريێن مرۆڤايه‌تى بووين گه‌هشتيه 14.6 مليۆن كه‌سان و ب زێده‌بوونا 1.2 مليۆنان ژ سالا 2021.
ديار ژى كر؛ دهێته پێشبينيكرن د سالا 2023ێ دا، 15.3 مليۆن كه‌س ل سووريا پێدڤى ب هاريكاريێن مرۆڤايه‌تى بن.
ناڤهاتى هوشدارى دان كو سێ مليۆن سوورى ب ته‌مامى ئێمناهيا خۆراكى ژده‌ستبده‌ن و دياركر؛ نزيكى نيڤه‌كا وه‌لاتيێن سوورى ب زه‌حمه‌ت دشێن خوارنا رۆژانه په‌يدا بكه‌ن.
نزيكى نيڤ مليۆن كه‌سان ژ ئه‌نجامێ شه‌ڕى ل سووريا گيانێ خۆ ژده‌ستداينه و ب مليۆنان سوورى دناڤ سووريا و ژ ده‌رڤه‌ى وه‌لاتى دا ئاواره و په‌نابه‌ر بووينه.
