گرانیا رەوشتی د تەرازیا یاسایێ دا

بەلاڤ بکە

رومان خەلیل رەسول

رەوشت و یاسا دو چەمكێن ژ ئێك جودانە، بەلێ ھەر دو رێكخەرێن جڤاكی نە، ھەر ئێك ژ رەخێ خوە و ب شێوازەكێ تایبەت رێكخستنا جڤاكێ مرۆڤایەتیێ دكت، بنەمایێن یاسایی ب تنێ نەشێن ھەڤسەنگی و سەرراستكرنا كۆمەلگەھی بكن، بەلكو مل ب مل؛ بنەمایێن رەوشتی، ئاینێ و دادپەروەریێ ژی ھەنە و كارانە بۆ رێكخستنا جڤاكی، بەلێ د ئەڤێ گوتارێ دا بتنێ خامەیێ مە مژویلە ب یاسا و رەوشتی ڤە، لەوران ل ئەڤێرێ پرسیارەك پەیدا دبت ئەو ژی، یاسا چ یە؟ ياسا، كومەكا بنەمایان نە یێن ھاتین دانان ژ لایێ دەستھەلاتەكا تایبەتمەند ڤە د دەولەتێ دا، ب مەرەما رێكخستنا پەیوەندیێن ئەندمێن جڤاكی، و ئەڤ بنەمایە یێن پێدڤی نە و ب سزانە. كار و ئارمانجێن یاسایێ ل گورەی فەلسەفا دەولەتێ دھێت گوھورین بەلێ ب گشتی یاسا باشترین ئالاڤە بۆ ب جھ ئینانا دادپەروەریێ، ئاشتی و ئارامیا خەلكێ ب ھەبوونا یاسایێ خورت و گەشتر دبت، ھەر دیسان ئارمانجا یاسایێ ئەوە ئارمانجێن سیاسی، ئابوری و كۆمەلایەتێ نێجیر بكت، پشتی زەلال بوونا یاسایێ، ل رەخەك دی ھندەك د پرسن؛ رەوشت چ یە؟ رەوشت "كومەكا بنەمایێن وەرگرتی و پەژراندی نە ل دەڤ پرانیا ئەندامێن كۆمەلگەھی، پێدڤیە خەلك رێزێ ل ئەڤان بنەمایان بگرن، ئەگەر نە، دێ ھێن سزادان ب پاشڤەلێدانا جڤاكی" بنەمایێن رەوشتی نمونەیێن ھەرە بەرزن د جڤاكێ مرۆڤایەتیێ دا، رەنگدارن ب كارێن خێرێ وەك ھاریكاریا دەست كورتان، پێگری ب پەیمانێن خوە، راستگویی و دویرن ژ كارێن خراب وەك درەو، زورداری، ...ھتد. ل سەر ئەڤێ رێكێ پێدڤیە مرۆڤ نە بتنێ خوە ژ كارێن زیان بەخش و خراب  دویر بێخت بەلكو پێدڤیە مرۆڤ كارێن باش و مفا بەخش ژی ئەنجام بدت ھەتا  بشێت د باغێ رەوشتی دا بژیت، ئانكو پێگیریا رەوشتی دو چەقە، ئێك رەفتارەكا ئەرینی،  دو نەرێنی.

دیارە بریاردان ل سەر رەفتارەكا رەوشتی و نەرەوشتی نە گرێدایی ب رەفتارێ ب خوەیە، بەلكو بەرسڤدان و وەرگرتنا جڤاكی بۆ وێ رەفتارێ پیڤەرێ ئێكلاكەرە، بەلێ د ھەمان دەم دا وژدانا مرۆڤی ژی ڤەدەر نینە ژ رەنگكرنا رەفتاران ب رەوشت و بێ رەوشتیێ، ب ئەڤێ چەندێ زەلال بوو كو یاسا بتنێ رەفتارێن مرۆڤی سەرراست ناكت، بەلكو بنەمایێن رەوشتی ژی ھاریكارە بۆ رێكخستنا جڤاكی، راستە یاسا و رەوشت ھەر دو ھەڤپشكن د دیاركرنا رەفتارێن مرۆڤی یێن پێدڤی دا، بەلێ ژ چەند رویەكان ڤە یاسا و رەوست ژ ئێك جودانە، ئارمانجا یاسایێ دانان و پاراستنا سیستەمەكێ یاسایێ یە بۆ ھڤسەنكرنا جڤاكی ژ گەلەك رویێن ژیانێ ڤە، بەلێ رەوشت پاك كرنا گیانێ مرۆڤی یە، و ھەولدانن بۆ نمونەیكرنا رەوشتێ مرۆڤی و بلندكرنا ئاستێ روحی. سزا؛ ئێك ژ خالێن دیترن یێن كو یاسایێ و رەوشتی ژ ئێك جودا دكت، ھندیكە یاسا یە سزایەكێ ھەیە، ل گورەی جورێ سەرپێچیێ یان تاوانێ ژ لایێ دەستھەلاتا تایبەتمەند ڤە د دەولەتێ دا دھێت سەپاندن ل سەر سەرپێچكاری، بەلێ سزایێ بنەمایێن رەوشتی، ئێشانا وژدانێ یە یان پاشڤەلێدانا جڤاكی یە بۆ وی كەسێ رەفتارا بێ رەوشتی كری. ژ لایێ بریارادان ل سەر رەفتاران، ب شێوازەكێ گشتی یاسا بریارێ ل سەر رەفتارێن دەرەكی یێن مرۆڤی ددت، مایێ خوە د ناڤخوەی و نیازا مرۆڤی دا ناكت، ئەگەر د بابەتێن ھویر دا نەبت، ناڤخوەی یا مرۆڤ جھێ ڤەكولینكرنا رەوشتی یە، د بناغەدا نیاز و ناخێ مرۆڤ بۆ رەوشتی پالدەر و گرنگە بۆ پاك و چاككرنا رەفتارێن مرۆڤی، لەوران ل ئەڤێرێ ژی یاسا و رەوشت ژ ئێك دویر دكەڤن. پشتی جوداھیا یاسا و رەوشتی رۆن بووی، پرسیارا دھێت ئازراندن ئەوە: ئەرێ یاسا د شێت بێ رەوشت بت؟ د جڤاكێ مرۆڤایەتیێ دا رەوشتی چ كارتێكرن ھەیە ل سەر یاسایێ؟ ئەرێ ھەر كارەكێ رەوشتی فەرە یاسایی بت؟ یان كارەكێ یاسایی پێدڤی دكت رەوشتی بت؟

ب راستی ھندەك خال و بابەت ھەنە د ژیانا مرۆڤی دا یاسایێ چ پەیوەندی پێڤە نینە، و ئەو بابەت ژ گرنگیێن رەوشتی وەك: راستگوی، مەردینی، دو روویی، ... ھتد، و د ھەمان دەم دا ھندەك بابەت ژ كاكلكا كارێ یاسایی نە، و ناكەڤن د بازنا رەفتارێن رەوشتی دا؛ وەك: رێكێن بلندكرنا سكالا یاسایی، و دەمێ سكالایێ و رێكارێن دادگەھێ، ... ھتد، بەلێ ل ئالیەكێ دی ھندەك بابەت ھەنە یاسا و رەوشت ھەر دو مایێ خوە تێدا دكن، وەك تاوانا كوشتنێ، تاوانا دزیێ، ل دویڤ یاسایێ تاوانن، و ل گورەی بنەەمایێن رەوشتی رەفتارێن رێ پێنەدایی نە. لەوران سەرەرای ھەبوونا جوداھی و جیاوازیێ، پەیوەندیەكا مكوم و ستور ھەیە دناڤبەرا رەوشت و یاسایێ دا، و نابت بھێت ژ بیركرن كو مرۆڤ بونەوەرەكێ كومەلایەتی یە، ب تاكە كەساتیا خوە داخبار و دفن بلندە، بەلێ ژیان و ژینگەھ ل سەر زالە، ب زوی رادەستی كومێ دبت، ھەبوون و ژیانا خوە د كومێ دا بەردەوام دكت، بەلێ ھەر رەنگڤەدان و سەر ئاڤ بوون ژ حەزێن مرۆڤی یە، ژ بەر ئەڤێ چەندێ د ھەولان دا یە بۆ خوە بلندكرن و جودا كرنێ، ب ئەڤی وێنەیی بنەمایێن رەوشتی د بن ئێك ژ خوەستەكێن مرۆڤێ ب ژیر. ھەر ئەڤە یە دل خوەشكەر بۆ بسپورێن یاسایی دەمێ كار دكن بۆ ب رەوشتی كرنا یاسایێ، چونكی ھندێ یاسا رەوشتی بت، ھند یاسا دھێت جێبەجێكرن، وھندێ یاسا ژ ھێلا رەوشتی دیر بت، ھند یاسا ل بەر دلێ خەلكێ رەش دبت.

بابەتێ ب جیھانی بوونا رەوشتی؛ ژ بابەتێن ھەستیار و كارتێكەرە د جیھانا فەلسەفا یاسایی دا، چونكی ئەو رەفتارێن یاسا رێك و رێكخستی دبتێ، چێ دبت ل وەلاتەكێ بابەتەكێ ئاسایی بت و ل وەلاتەك دی بابەتەكێ بێ رەوشتی بت، ھەر ئەڤەیە كەسێ یاسایی د ھلاویست دناڤبەرا پێشكەفتا جڤاكێن پێشڤە چووی دا و جڤاكێ پاش ڤەمایی دا، و ل ئەوێرێ رەوشتە و ل ئەڤێرێ بێ رەوشتە! ئەم د شێن بێژن: جیھانی بوونا رەوشتی ل سەرەرای جیھانگەری، پشكەڤتنا تەكنەلوجیایێ و ئامیرێن پەیوەندی، بابەتەكێ ھەستیار و نە ل رێكە، چونكی رەوشت ب خوە گرتیێ پیڤەرێ رێژەیێ یە، و مالا ئاین، ژینگەھ و تیوریێن ھزری یە، ب ئاسایی دھێت دیتن كو بنەمایێن رەوشتی ل جھەكێ بۆ جھەك دی، و ل دەمەكێ بۆ دەمەك دیتر جیاواز بن، بۆ نمونە (ژ بەربرنا زاروكی، ترانس جەندەر، مرنا دلۆڤان ...ھتد) ئەڤ بابەتێن ھەستیار ل ھندەك دەولەتان ب یاسایی كارەكێ رەوا و رێپێدای دیار، سەرەرای ھەبونا كومێنتا رەوشتی، و ل ھندەك دەولەتێن دی بسپورێن یاسایی روی نا دن خوە گەنگەشێ ژی ل سەر بكەن ژ بەر ھەبوونا پەستانا رەوشتی ل سەر و گرشیا مشكێ جڤاكی ل سەر ئەوان جورە بابەتان، ب ھەر حال یاسا و رەوشت قوربانێن ھوشیاریا جڤاكی نە، زانست و زانین دارێ سێركێ یە بۆ رێكخستن و پێشڤەبرنا جڤاكی، و جڤاك پێكھاتیێ ھەموو جورە مرۆڤان نە ب ھەموو رەنگ، ھزر وشێوازا.

زێدەتر دەربارەی