ئه‌گه‌رێن ناكۆكيان د ناڤبه‌را مالكى و عامرى دا چنه؟
بەلاڤ بکە
راپۆرتا شرۆڤه‌كارى: گاڤ نيوز
پشتى خۆڤه‌كێشانا ره‌وتێ سه‌در ژ پرۆسێسا سياسى ل ئيراقێ و بزاڤێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ژ بۆ پێكئينانا فراكسيۆنا مه‌زنتر د په‌رله‌مانى دا، ناكۆكيێن د ناڤبه‌را سه‌ركرده‌يێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا و ب تايبه‌ت دناڤبه‌را نورى ئه‌لمالكى و هادى ئه‌لعامرى دا جاره‌كادى سه‌رهلدده‌ن و ب تايبه‌ت ل دۆر بابه‌تێ به‌ربژارێ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ و سه‌ركێشيا هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ. ناكۆكيێن د ناڤبه‌را مالكى و عامرى دا، رهوريشالێن ديرۆكى ژى هه‌نه و ل چه‌ندين وێستگه‌هێن سياسى يێن بوورى دا زيق ببوون. ئه‌گه‌رێن ناكۆكيان د ناڤبه‌را مالكى و عامرى دا چنه؟ رهوريشالێن ديرۆكى يێن ناكۆكيێن مالكى و عامرى چنه؟ بنياتێن ناكۆكيێن هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ چنه؟
ئه‌گه‌رێن ناكۆكيان د ناڤبه‌را مالكى و عامرى دا چنه؟
ناكۆكيێن دناڤبه‌را چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا كوير دبن ب تايبه‌ت پشتى نووچه‌يێن به‌ربژاركرنا مالكى بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ و داخوازيا هادى ئه‌لعامرى كو ببيته سه‌رۆكێ هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ.
ل گۆره‌ى زانياريێن ب ده‌ست گاڤ نيوز كه‌فتين؛ هه‌ڤپه‌يمانيا ده‌وله‌تا ياسايێ نورى ئه‌لمالكى وه‌ك به‌ربژارێ خۆ بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ ده‌ستنيشانكريه و كار ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ت كو ببيته به‌ربژارێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ژى ژ بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ، ب تايبه‌ت پشتى كو هێزێن چارچووڤه‌ى ل سه‌ر به‌ربژاركرنا محه‌مه‌د شياع ئه‌لسۆدانى بۆ پۆستى رێكنه‌كه‌فتين.
ل گۆره‌ى وان زانياريان؛ دهێته چاڤه‌رێكرن به‌ربژاركرنا مالكى ناكۆكيێن دناڤ چارچووڤه‌ى دا كويرتر لێ بكه‌ت ب تايبه‌ت كو هه‌لويستێ ژماره‌يه‌كا سه‌ركرده‌يێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ و تايبه‌ت هادى ئه‌لعامرى و قه‌يس ئه‌لخه‌زعه‌لى ل گه‌ل وێ چه‌ندێ نينن كو مالكى بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ بهێته به‌ربژاركرن، كو ئه‌ڤ چه‌نده دێ كارتێكرنێ ل سه‌ر بزاڤێن چارچووڤه‌ى بۆ پێكئينانا فراكسيۆنا مه‌زنتر د په‌رله‌مانى دا كه‌ت ب تايبه‌ت ل گه‌ل فشارا لايه‌نگرێن ره‌وتێ سه‌در و جادده‌يا ئيراقى و نه‌رازيبوونێن وان ل سه‌ر پرۆسێسا سياسى.
د به‌رانبه‌ر دا، هادى ئه‌لعامرى سه‌رۆكێ هه‌ڤپه‌يمانيا فه‌تح بزاڤان دكه‌ت كو ببيته سه‌رۆكێ هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ، لێ نورى ئه‌لمالكى و ژماره‌يه‌كا سه‌ركرده‌يێن ده‌وله‌تا ياسايێ و بالێ گرێداى مالكى د چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ نينن و دبينن كو عامرى نه كه‌سه‌كێ ژ هه‌ژى يه د ڤى ده‌مى دا كو سه‌ركێشيا هێزێن چارچووڤه‌ى بكه‌ت.
ژ ئه‌نجامێ ڤێ چه‌ندێ، ره‌نگه ته‌سويه‌كا سياسى دناڤبه‌را مالكى و عامرى دا بهێته ئه‌نجامدان، كو عامرى ل سه‌ر ده‌ستنيشانكرنا مالكى وه‌ك به‌ربژارێ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ بۆ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرى رازى ببيت و د به‌رانبه‌ر دا مالكى و ده‌وله‌تا ياسايێ ل سه‌ر ده‌ستنيشانكرنا هادى ئه‌لعامرى وه‌ك سه‌رۆكێ هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ رازى ببن.
ئه‌گه‌ره‌كێ دى يێ ناكۆكيان دناڤبه‌را مالكى و عامرى دا، پشتى خۆڤه‌كێشانا سه‌درى ژ پرۆسێسا سياسى په‌يدابوو، ل ده‌مه‌كێ مالكى ب ته‌مامى ل گه‌ل خۆڤه‌كێشانا سه‌درى ژ پرۆسێسا سياسى و نه‌ڤه‌گه‌ڕيانا ره‌وتێ سه‌در بۆ پرۆسێسا سياسى بوو، د به‌رانبه‌ر دا، هادى ئه‌لعامرى و عه‌مار ئه‌لحه‌كيم و ژماره‌يه‌كا سه‌ركرده و به‌رپرسێن چارچووڤه‌ى ل گه‌ل خۆڤه‌كێشانا سه‌درى ژ پرۆسێسا سياسى نه‌بوون.
عامرى د ڤى ده‌رباره‌ى دا دبينيت؛ ئه‌سته‌مه حكومه‌ت بێى هه‌بوون و پشته‌ڤانيا سه‌درى بسه‌ركه‌ڤيت.
رهوريشالێن ديرۆكى يێن ناكۆكيێن مالكى و عامرى چنه؟
ناكۆكيێن دناڤبه‌را نورى ئه‌لمالكى و هادى ئه‌لعامرى نه بابه‌ته‌كێ نوى يه و ژ به‌رى نوكه ژى چه‌ندين جاران ناكۆكى دناڤبه‌را وان دا په‌يداببوون و ل چه‌ندين وێستگه‌هێن سياسى يێن بۆرى دا زيق ببوون.
ل سالا 2018ێ، پشتى گرێدانا هادى ئه‌لعامرى بۆ هه‌ڤپه‌يمانيێ ل گه‌ل سه‌درى بۆ پێكئينانا حكومه‌تێ، ئه‌ڤ چه‌نده ببوو ئه‌گه‌رێ سه‌رهلدانا ناكۆكيان هه‌روه‌سا دابڕانا هه‌ڤپه‌يمانيا ده‌وله‌تا ياسايێ و عه‌سائيب ئه‌هل ئه‌لحه‌ق ب سه‌ركێشيا قه‌يس ئه‌لخه‌زعه‌لى ژ هێزێن دى يێن شيعى.
هه‌روه‌سا پشتى ب دويماهيك هاتنا هه‌لبژارتنێن به‌روه‌خت يێن جڤاتا نوينه‌رێن ئيراقێ يێن 2021، ناكۆكيێن نوى دناڤبه‌را وان په‌يدابوون، ل وى ده‌مى، مالكى و ده‌وله‌تا ياسايێ ل گه‌ل هندێ نه‌بوون كو ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان بهێنه كه‌نسلكرن و سكالا ل سه‌ر بهێنه تۆماركرن، لێ ل لايێ دى، عامرى و هه‌ڤپه‌يمانيا فه‌تح ل گه‌ل ئه‌نجامدانا نه‌رازيبوونان و سكالايان ل سه‌ر ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنان و توندكرنا هه‌لويستى ل دژى وان ئه‌نجامان بوون.
هه‌روه‌سا ناكۆكيێن وان ل سه‌ر دابه‌شكرنا پۆستێن ده‌وله‌تێ، ب ئێك ژ ناكۆيێن كوير دناڤبه‌را وان دا دهێنه هژمارتن، ب تايبه‌ت ده‌مێ نورى ئه‌لمالكى ژ بۆ دو خۆلان ژ 2006 تا 2014 سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ بووى و هه‌روه‌سا پشتى سالا 2014 و پشتى شه‌ڕێ داعش، كو هه‌ر لايه‌كێ پالدان دكر كو پۆستێن حكومى پتر نزيكى كه‌س و تاگير و بالێن نزيكى وان بن، ب تايبه‌ت كو عامرى بالاده‌ستيا خۆ يا سه‌ربازى بۆ به‌رته‌نگكرنا كونترۆلا حكومه‌تێ ل سه‌ر شه‌نگسته‌يێن ده‌وله‌تێ بكاردئينا، پشتى شه‌ڕێ داعش و پشكداريا حه‌شدا شه‌عبى ل گه‌ل سوپايێ ئيراقێ د شه‌ڕێ دژى داعش دا، پێگه‌هێ هادى ئه‌لعامرى ل ئيراقێ بهێزتر لێ هات.
ناكۆكيێن مالكى و عامرى، يێن ده‌وله‌تا ياسايێ و هه‌ڤپه‌يمانيا فه‌تح، ل سه‌ر ده‌ستنيشانكرنا كه‌سان بۆ پۆستێن حكومى د به‌رده‌وام بوون، بۆ نموونه، ل سالا 2018 ل سه‌ر ده‌ستنيشانكرنا فالح فه‌ياز ژ بۆ پۆستێ وه‌زيرێ ناڤخۆ يێ ئيراقێ ناكۆكى دناڤبه‌را هه‌ردو لايان دا په‌يداببوون.
بنياتێن ناكۆكيێن هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ چنه؟
ناكۆكيێن دناڤبه‌را هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا بۆ ژماره‌يه‌كا ئه‌گه‌ران ڤه‌دگه‌ڕن و هنده‌ك چاڤدێرێن ره‌وشا سياسى ل ئيراقێ ژى ديار دكه‌ن كو خالا سه‌ره‌كى يا كو ئه‌ڤ هه‌مى هێزه گه‌هاندينه ئێك دژايه‌تيا وان بۆ پرۆژه‌يێ پێكئينانا حكومه‌تا زۆرينه‌يا نيشتيمانى بوو و ژبلى ڤێ چه‌ندێ ناكۆكيێن مه‌زن دناڤبه‌را وان دا هه‌نه.
ئيحسان ئه‌لشمه‌رى سه‌رۆكێ سه‌نته‌رێ هزركرنا سياسى ل ئيراقێ د ڤى ده‌رباره‌ى دا ژ بۆ رۆژنامه‌يا ئه‌لعه‌ره‌بى ئه‌لجه‌ديد دياركر؛ ناكۆكيێن دناڤ هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا نه‌تشته‌كێ نوى يه به‌لكو ژ به‌رى نوكه ژى د گه‌له‌ك هه‌لويست و كێشه‌يان دا ئه‌ڤ هێزێن هه‌نێ دابه‌ش ببوون.
ديار ژى كر؛ تشتێ ئێكانه يێ كو ئه‌ڤ هێزێن سياسى و بالێن وان يێن چه‌كدار ل گه‌ل دا د ده‌مێ بۆرى دا گه‌هاندينه ئێك، ئه‌و بوو كو پرۆژه‌يێ سه‌درى يێ پێكئينانا حكومه‌تا زۆرينه‌يى يا نيشتيمانى، گوهۆڕين و چاكسازيێ ژناڤببه‌ن.
ناڤهاتى ئاماژه دا وێ چه‌ندێ ژى؛ سه‌در ژ لايێ سياسى ڤه ژ بۆ هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ جهێ مه‌ترسيێ بوو، لێ هه‌تا ل ده‌مێ ئێكگرتنا هه‌لويستان ژى ل دژى سه‌درى، ناكۆكيێن سياسى دناڤبه‌را هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا د به‌رده‌وام بوون.
ديار ژى كر؛ پشتى غيابا سه‌درى ژ ديمه‌نێ سياسى، جاره‌كا دى نه‌لێكيێن دناڤبه‌را هێزێن چارچووڤه‌ى دا سه‌رهلدان و ناكۆكى ل سه‌ر گه‌له‌ك كێشه‌يێن وه‌كى پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ، پۆستێن وه‌زيران و سه‌ركێشيا چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ وه‌ك پێكهاته‌يه‌كا سياسى په‌يدابوون.
ئه‌لشمه‌رى د درێژيا ئاخفتنا خۆ دا دياركر؛ هه‌روه‌سا خۆڤه‌كێشانا بزاڤا حقوق ’بالێ سياسى يێ كه‌تائيب حزبوللا’ ژ په‌رله‌مانى و پرۆسێسا سياسى ئاماژه‌يه‌كه بۆ قه‌باره‌يێ ناكۆكيان دناڤ چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا.
ژ لايه‌كێ دى ڤه، هنده‌ك چاڤدێر دبينن كو د بنيات دا ناكۆكى دناڤبه‌را هێزێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ دا هه‌بوون و به‌لگه ژى ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ هێزێن هه‌نێ هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ نه‌شيابوون ب ئێك فراكسيۆن پشكداريێ د هه‌لبژارتنێن 2021 دا بكه‌ن.
ديار ژى دكه‌ن؛ ره‌وشا سياسى ل ئيراقێ به‌ره‌ڤ ئالۆزيێ ڤه دچيت، ب تايبه‌ت كو ده‌وله‌تا ياسايێ دڤێت نورى ئه‌لمالكى به‌ربژارێ پۆستێ سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ بيت، ل لايێ دى هه‌ڤپه‌يمانيا فه‌تح و هنده‌ك هێزێن دى يێن چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ پێداگريێ ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن كو پێدڤيه سه‌رۆكوه‌زيرێ ئيراقێ كه‌سه‌ك بيت يان ئه‌و بهه‌لبژێرن يان ژى ب كێماسى ئوكه‌يا وان ل سه‌ر هه‌بيت.
پشتى ده‌ستژكاركێشانا 73 په‌رله‌مانتارێن ره‌وتێ سه‌در و نزيكبوونا چارچووڤه‌يێ هه‌ماهه‌نگيێ ژ پێكئينانا فراكسيۆنا مه‌زنتر د په‌رله‌مانى دا، پرۆسێسا سياسى ل ئيراقێ به‌ره‌ڤ وه‌رچه‌په‌كا نوى دچيت كو بۆ جاره‌كا ئێكێ يه ژ سالا 2006 وه‌ره كو ره‌وتێ سه‌در ژ ده‌رڤه‌ى په‌رله‌مانى بيت.
نزيكى نه‌هـ هه‌يڤان ل سه‌ر ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنێن به‌روه‌خت يێن په‌رله‌مانێ ئيراقێ ده‌رباز بووينه لێ ژ به‌ر نه‌لێكيێن سياسى تا نوكه روينشتنا په‌رله‌مانى يا هه‌لبژارتنا سه‌رۆككۆمارى نه‌هاتيه گرێدان و حكومه‌تا نوى نه‌هاتيه پێكئينان.