په‌یمانگه‌ها واشنتۆن: ب ناڤبه‌ینكاریا سه‌رۆك نێچیرڤان بارزانى په‌یوه‌ندیێن ئیمارات و توركیا ئاسایى بوون
بەلاڤ بکە
وه‌رگێران: گاڤ
د راپۆرته‌كا په‌یمانگه‌ها واشنتۆن بۆ سیاسه‌تێن رۆژهه‌لاتا نزیك دا به‌حس ل رۆلێ سه‌رۆك نێچیرڤان بارزانى د ناڤبه‌ینكاریێ دناڤبه‌را توركیا و ئیماراتێ دا هاتیه كرن هه‌روه‌سا رۆلێ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ د چاره‌كرنا ناكۆكیێن ناڤخۆیى دا ل هه‌رێمێ بلند نرخاندیه هه‌روه‌سا د وێ راپۆرتا ژ لایێ یه‌ریڤان سه‌عید ڤه هاتیه نڤیسین دا، به‌حس ل رۆلێ كوردان د ئیراقا نوى دا، ناكۆكیێن دناڤبه‌را لایه‌نێن سیاسى یێن كوردستانى دا و بابه‌تێ بودجه‌یا ئیراقێ هاتیه كرن. گاڤ ئه‌و راپۆرته بۆ زمانێ كوردى وه‌رگێرایه كو ئه‌ڤا ل خوارێ یه.
ل ئیراقێ كورد مه‌زنترین دژمنێ خۆنه
د ده‌مه‌كێ ژ ده‌مان دا، كورد ب ستوینێن سه‌قامگیریێ هه‌روه‌سا بهێزترین هێزا شه‌ڕێ داعش كرى دهاتنه هژمارتن، لێ د نوكه دا تۆخبوونا حزبایه‌تیێ و دابه‌شبوونێن ناڤخۆیى كارتێكرن ل سه‌ر كوردان كرینه.
پشتى چه‌ندین هه‌یڤان ژ گۆتوبێژان و بگروڤه‌كێشان، جڤاتا نوینه‌رێن ئیراقێ ل 12/6/2023 بودجه‌یه‌كا جهێ بگروڤه‌كێشێ یا سێ سالى په‌سه‌ندكر، بودجه ب قه‌باره‌یێ 153 ملیار دۆلارایه ژ بۆ ته‌مویلكرنا كه‌رتێ گشتى، پرۆژه‌یێن گه‌شه‌پێدانێ و ژێرخانه‌یا ئیراقێ. هه‌رچه‌نده ناكۆكیێن دناڤبه‌را كورد و عه‌ره‌بان دا ل دۆر مافێن هه‌رێما كوردستانێ و ئه‌ركێن وێ د بودجه‌یێ دا ببوونه ئاسته‌نگ د رێكا روینشتنێن جڤاتا نوینه‌ران دا بۆ چه‌ند رۆژان، لێ دابه‌شبوونێن كوردى ل دویماهیێ شیان هاریكاریا گرۆپێن شیعى و سونى بۆ لاوازكرنا سه‌ربخۆییا دارایى یا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ت و ب پراكتیكى ئه‌ڤ چه‌نده بوو ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو حكومه‌تا هه‌رێمێ بكه‌ڤیته د بن ده‌ستهه‌لاتا حكومه‌تا فیدرالى دا و ده‌ستپێكرنا سه‌رده‌مه‌كێ نوى ژ په‌یوه‌ندیان دناڤبه‌را هه‌ولێر و به‌غدا دا.
رۆلێ كوردان د ئیراقا پشتى سالا 2003 دا
هه‌رێما كوردستانێ پشتى سالا 2003 شیا ئاسته‌كێ باش ژ بڕێڤه‌برنا خۆیه‌تى و پێگه‌هێ سیاسى بده‌ستڤه‌بینیت، د راستى دا، كورد پشكدارێن چالاك بوون د دیمه‌نێ سیاسى یێ نوى دا ل ئیراقێ هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ، كوردان پشكداریه‌كا مه‌زن د دارشتنا ده‌ستوورێ نوى یێ ئیراقێ و پێكئینانا سیسته‌مێ سیاسى دا ل ئیراقێ هه‌بوو، هه‌روه‌سا پۆستێن گرنگ د حكومه‌تا فیدرالى دا وه‌رگرتن و پشكدارى د گۆتوبێژێن پێكئینانا پتریا حكومه‌تان و پێكهاته‌یا وان دا د درێژیا سالان دا هه‌بوو و پۆستێ سه‌رۆككۆمارێ ئیراقێ ل گۆره‌ى عورفى بۆ كوردایه.
ل سه‌ر ئاستێ له‌شكه‌رى، هێزێن پێشمه‌رگه‌یێ كوردستانێ رۆله‌كێ كاریگه‌ر د شه‌ڕێ سالا 2003 ل سه‌ر رژێما ئیراقێ یا به‌رێ ب سه‌ركێشیا ئه‌مریكا دا هه‌بوو، ل گه‌ل هاتنا داعشێ ل سالا 2014، هێزێن پێشمه‌رگه‌ى شیان د ژماره‌یه‌كا هێرشان دا داعش بشكینن و پاشڤه‌ببه‌ن و ناڤێ وێ وه‌ك هێزه‌كا شه‌ڕكه‌را نوینه‌را هه‌مى جیهانێ چوو، پێشمه‌رگه شیا عه‌ردى و ژێده‌رێن ئابوورى بده‌ستڤه‌بینیت پشتى پارێزگه‌ها كه‌ركووكێ كونترۆلكرى پشتى كو هێزێن ئیراقى ژ جهێن خۆ ڤه‌كێشاین و پێشمه‌رگه شیا داعش ژ كه‌ركووكێ دویربێخیت.
زێده‌بارى سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل ڤان كێشه‌یێن سیاسى و له‌شكه‌رى، حكومه‌تا هه‌رێمێ ب ئه‌كتیڤى ئابوورێ خۆ د درێژیا چه‌ند سالان دا پێشڤه‌بر و شیا سه‌رمایه‌یێ نێڤده‌وله‌تى بینیته هه‌رێمێ و هه‌ڤپه‌یمانیێن بازرگانى دروست بكه‌ت و شیا كه‌رتێ هایدرۆكاربۆنان به‌رفره‌هـ بكه‌ت و 450 هزار به‌رمیلێن په‌ترۆلێ رۆژانه تا ئادارا سالا 2023 به‌رهه‌مبینیت. ژ ئه‌نجامێ ڤێ چه‌ندێ، ده‌ڤه‌رێن د بن ده‌ستهه‌لاتا كوردان دا ل ئیراقێ به‌شێ ژ هه‌میان پێشكه‌فتیتر بوو ل ئیراقێ، سه‌ره‌راى پاشڤه‌چوونێن ئابوورى یێن ڤی دویماهیێ و نه‌شیانا حكومه‌تا هه‌رێمێ بۆ دانا مووچه‌یێن فه‌رمانبه‌رێن خزمه‌تا شارستانى زێده‌بارى نه‌یه‌كسانیێ د سامانى دا یا ل پشت گه‌شه‌پێدانا ئابوورى ل هه‌رێمێ، د سه‌ر ڤێ چه‌ندێ را، تێكرایێ هه‌ژاریێ ل هه‌رێما كوردستانێ ژ هه‌مى ده‌ڤه‌رێن ئیراقێ كێمتره.
دابه‌شبوونێن كوردى
هه‌رێما كوردستانێ هه‌مى ساخله‌تێن ده‌وله‌ته‌كا خۆدان سه‌روه‌رى تێدا هه‌نه، تا وى رادده‌ى ل سالا 2017 بزاڤێن سه‌روه‌ریا ته‌مام ب رێكا ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ بۆ سه‌ربخۆبوونێ كربوون، لێ پشتى ڤێ چه‌ندێ دابه‌شبوونێن ناڤخۆیى په‌یدابوون.
ژ روویێ سیاسى ڤه، د سالێن بۆرى دا، هه‌ڤڕكیێن دناڤبه‌را پارتى دیمۆكراتى كوردستان و ئێكه‌تى نیشتیمانى كوردستان دا زێده بوون و بزاڤێن دپلۆماتكارێن رۆژئاڤایى ژ وان ژى یێن باربارا لیڤ هاریكارا وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ ئه‌مریكا بۆ كاروبارێن رۆژهه‌لاتا نزیك به‌رده‌وام بوون كو ئارمانج ژێ هاندانا هه‌ردو پارتان بوو ژ بۆ ڤه‌گه‌ڕاندنا په‌یوه‌ندیێن وه‌زیفى، لێ ئه‌ڤ چه‌نده ب تنێ بۆ ئه‌گه‌رێ ئارامیه‌كا ده‌مكى. ل گه‌ل راوه‌ستیانا ئاراسته‌كرنا رۆژئاڤایى، ناكۆكیه‌كا دژوارتر دناڤبه‌را هه‌ردو پارتان دا پشتى گرێدانا هه‌ر هه‌ڤبه‌سته‌كێ په‌یدا دبیت و ئه‌ڤ چه‌نده وێ راستیا نه‌خۆش دیار دكه‌ت كو ئاشتیا ناڤخۆییا كوردى پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر راسپارده‌یێن رۆژئاڤایى یێن به‌رده‌وام دكه‌ت.
تشتێ جهێ سه‌رنجێ، كورد د زیره‌كن كو هێزێن بیانى یێن هه‌ڤڕك كۆمڤه بكه‌ن لێ نه‌شیاینه سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل ناكۆكیێن خۆ یێن ناڤخۆیى بكه‌ن. بۆ نموونه، نێچیرڤان بارزانى سه‌رۆكێ هه‌رێما كوردستانێ رۆله‌كێ ناڤبه‌ینكاریێ د ئه‌نجامدانا په‌یوه‌ندیا ته‌له‌فۆنى دناڤبه‌را محه‌مه‌د بن زاید شازاده‌یێ جهنشینێ ئیماراتێ و ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان سه‌رۆككۆمارێ توركیا دا هه‌بوو و ئه‌ڤ چه‌نده بوویه ئه‌گه‌رێ ئاساییكرنا په‌یوه‌ندیێن دپلۆماسى دناڤبه‌را هه‌ردو وه‌لاتان دا، هه‌رچه‌نده بزاڤێن سه‌رۆك نێچیرڤان بارزانى جهێ ته‌قدیرێ نه چونكى ئه‌و شیا پارتێن كوردستانى كۆمڤه بكه‌ت و بزاڤێن زێده‌تر ژ بۆ پڕكرنا ڤالاتیێن سیاسى دناڤ كوردستانێ دا ئه‌نجامدان، لێ ئاسته‌نگ د رێكا ده‌ستپێشخه‌ریێن وى دا هاتنه دروستكرن ژ به‌ر نه‌بوونا ته‌مام یا باوه‌ریێ هه‌روه‌سا هه‌ر پارته‌ك ب رژدى كار ل سه‌ر ئێخستنا یا دى دكه‌ت بێى ل به‌رچاڤوه‌رگرتنا كارتێكرنێن وێ ل سه‌ر كوردستانێ.
ژ ئه‌نجامێ ڤێ چه‌ندێ، دابه‌شبوونێن ناڤخۆیى كارتێكرن ل سه‌ر حوكمێ خۆیه‌تى یێ كوردستانێ ل به‌رانبه‌ر حكومه‌تا فیدرالى كر و ڤان شه‌ڕه‌نیخێن دناڤبه‌را پارتان دا هێزا كۆم یا كوردى كێمكرن و بوونه ئاسته‌نگ د رێكا هه‌بوونا كوردان بۆ سه‌نگه‌ره‌كێ ئێكگرتى د گۆتوبێژێن ل گه‌ل حكومه‌تا فیدرالى دا. هه‌روه‌سا دابه‌شبوونێن ناڤخۆیى بوونه ئه‌گه‌رێ نه‌مانا هه‌ڤگرتنێ د چێكرنا بڕیارێ دا و بۆ ده‌ڤه‌را ئازاد یا كوردى ب زه‌حمه‌ت كه‌فت ب كاریگه‌رى به‌رگڕیێ ژ حوكمێ ئه‌تونۆمى بكه‌ت و به‌رده‌وام گله‌یى ژ بودجه‌یا ئیراقێ كرن. هێزێن چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ یێن شیعى ئه‌ڤ دابه‌شبوونێن دناڤ كوردان دا ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا پتر یا كونترۆلێ و پێگه‌هى ل سه‌ر ژێده‌رێن دارایى یێن تایبه‌ت ب ده‌ڤه‌رێ ڤه بكارئینان و ب تایبه‌ت د یاسایا بودجه‌یا ئیراقێ یا نوى یا ل ڤێ دویماهیێ هاتیه په‌ژراندن دا.
ده‌ستهه‌لاتا كوردى نه ب تنێ ب ڤێ چه‌ندێ كونترۆلا ل سه‌ر كه‌رتێ په‌ترۆلێ ژده‌ستدا كو هه‌ر دولاره‌كێ هه‌ولێر بده‌ستڤه‌دئینیت دكه‌ڤیته د بن كریارێن چاڤدێریێ یێن فیدرالى یێن توند و د بن ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى یا ئیراقێ و دیوانا چاڤدێریا دارایى یا ئیراقێ دا، هه‌روه‌سا باله‌كێ دناڤ ئێكه‌تیێ دا ل به‌غدا كار ل سه‌ر وێ چه‌ندی كر كو سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ ببیته دادڤان ل ده‌مێ هه‌ر شه‌ڕه‌نیخه‌كا ناڤخۆیى یا كوردى ل سه‌ر مه‌سه‌لێن دارایى رویدده‌ت و یا ماى بهێته زانین كا سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ دێ مافێ خۆ د مایتێكرنێ د كاروبارێن ناڤخۆیى یێن كوردى دا بكارئینیت یان نه.
نه‌شیانا حزبێن كوردى كو بگه‌هنه ل ئاستێ رویدانێ كارتێكرن ل سه‌ر بیاڤێن حوكمرانیێ و گه‌شه‌پێدانێ كریه و ئه‌ڤ چه‌نده شیانێن هه‌رێما كوردستانێ ب ئاڤاكرنا سازیێن ب هێز دئێخیته د مه‌ترسیێ دا. هه‌تا د ده‌مێ گه‌نگه‌شه‌كرنا بودجه‌یێ ژى دا كو بۆ هه‌رێما كوردستانێ ژ لایێ ئابوورى ڤه پرسه‌كا ئێكلاكه‌ر بوو، پارتێن كوردى نه‌شیان سیاسه‌ته‌كا هه‌ڤسه‌نگ بدانن.
هه‌ر ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ، ژ روویێ یاسایى ڤه، دادگه‌ها فیدرالى یا ئیراقێ دیاركر كو درێژكرنا ده‌مێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ یا نه‌یاساییه و ب ڤێ چه‌ندێ هه‌رێما كوردستانێ پێدڤى ب ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان ژ بۆ ڤه‌گه‌ڕاندنا شه‌رعیه‌تا گشتى و یاسایى یه كو ئه‌ڤ چه‌نده ژ بۆ كونترۆلكرنا هه‌مى ئالۆزی و شه‌ڕه‌نیخێن سیاسى دناڤبه‌را پارتێن سیاسى یێن كوردى دا هاریكاره.
د ده‌مه‌كێ دا، ئه‌ڤ هه‌لبژارتنێن نوى ل هه‌رێمێ، نه‌شێن په‌یدابوونا ئێكبوونه‌كا نیشتیمانى گره‌نتى بكه‌ن، لێ د شیان دایه ده‌لیڤه‌یه‌كا باش ژ بۆ بهێزكرنا باوه‌ریێ، هاندانا دانوستاندنێ و زێده‌كرنا پشكداریا وه‌لاتیان په‌یدا بكه‌ت. هه‌روه‌سا د شیان دایه ژ بۆ بهێزكرنا هه‌ستكرنێ ب ئێكگرتنێ و ئارمانجا هه‌ڤپشك هاریكار بیت ئه‌گه‌ر د دادپه‌روه‌ر و پاقژ بن.
ژ بۆ په‌یداكرنا ڤێ چه‌ندێ، پێدڤیه لایه‌نێن سیاسى بگه‌هنه رێككه‌فتنێ ب رێكا ئیمزاكرنا رێككه‌فتنه‌كا سیاسى یا نوى ب پشته‌ڤانیا هه‌ڤكارێن بیانى یێن حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ. ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ، گه‌هشتن ب ڤێ رێككه‌فتنێ، پێدڤى ب پشكداریه‌كا پتر یا دپلۆماسى یا ئه‌مریكى و ئه‌ورۆپى هه‌یه پتر ژ هه‌ر ده‌مه‌كێ دى سه‌ره‌راى هه‌ستكرنا وان ب ماندیبوونا دپلۆماسى. ئه‌گه‌ر ڤالاتیه‌كا دپلۆماسى یا رۆژئاڤایى رویبده‌ت، ره‌نگه چین و هه‌ڤڕكێن دى یێن رۆژئاڤایى بزاڤێ بكه‌ن مفا ژ وێ چه‌ندێ ببینن ژ بۆ پڕكرنا ڤالاتیێ، له‌وا پێدڤیه واشنتۆن رێكێ نه‌ده‌ته بێجینێ كو سه‌ركه‌فتنه‌كا نوى یا دپلۆماسى ل رۆژهه‌لاتا ناڤین تۆمار بكه‌ت.
