راپۆرته‌كا بریتانى: په‌ترۆلا كوردستانێ بوویه كارته‌كا فشارێ
بەلاڤ بکە
گاڤ
راپۆرته‌كا بریتانى ئاماژه دایه هنده‌ك زانیاریێن نوى ل دۆر راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلا هه‌رێمێ و ئه‌گه‌رێن ل پشت ڤێ چه‌ندێ، هه‌روه‌سا دیار دكه‌ت كو هه‌ر ئێك ژ توركیا و ئیراق بزاڤێ دكه‌ن ڤى بابه‌تى وه‌ك كارته‌كا فشارێ ل دژى ئێكدو بكاربینین، گاڤ ئه‌و راپۆرته یا كو ژ لایێ سه‌نته‌رێ جیهانى یێ لێكۆلینێن گه‌شه‌پێدانێ ڤه هاتیه به‌رهه‌ڤكرن ژ بۆ زمانێ كوردى وه‌رگێڕایه.
بهانه‌یێن توركیا
راپۆرته‌كا بریتانى ئاماژه دایه وێ چه‌ندێ كو بهانه‌یێن توركیا ب نه‌ده‌ستپێكرنا فڕۆشتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ب رێكا به‌نده‌رێ جیهان جهێ گۆمانى نه.
ل گۆره‌ى راپۆرته‌كا سه‌نته‌رێ جیهانى یێ لێكۆلینێن گه‌شه‌پێدانێ كو باره‌گایێ وێ ل له‌نده‌نه، توركیا ره‌ت دكه‌ت ب كارێ ڤه‌گوهاستن و عومباركرنا په‌ترۆلا كوردستانێ راببیت تا كو ئه‌نجامێن پشكنینا بۆریا په‌ترۆلێ یا ئیراقى- توركى دیار نه‌كه‌ت كو د شیان دایه په‌ترۆلێ بڤه‌گوهێزیت، دیار ژى كریه كو توركیا داخواز ژ به‌غدا كریه راپۆرتێن پشكنین و سه‌خبێریكرنا بۆریا په‌ترۆلێ ژ لایێ ئیراقێ ڤه هه‌روه‌سا چاككرنا هێلا بۆریان ژماره 46 پێشكێشى وێ بكه‌ت ژ به‌رى دوباره ده‌ستپێكرنا هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ب رێكا عه‌ردێ وێ.
راپۆرتێ ئاماژه ب وێ چه‌ندێ كریه "بهانه‌یێن توركیا ل دۆر راوه‌ستاندنا هنارتنا په‌ترۆلا ئیراقێ ب رێكا عه‌ردێ وێ ژ به‌ر كارتێكرنێن ئه‌ردهه‌ژێ، د هه‌ڤدژن ل گه‌ل راگه‌هاندنا به‌رپرسێن وزه‌یێ یێن وى وه‌لاتى ل دۆر سلامه‌تیا هێلا بۆریان كه‌ركووك – جیهان، چونكى پشتى چه‌ند رۆژان ژ ئه‌ردهه‌ژێ هنارتنا په‌ترۆلێ به‌رده‌وام بوو تا كو بڕیارا ده‌سته‌یا ناڤبژیڤانیا نێڤده‌وله‌تێ".
راپۆرتێ زێده ژى كریه؛ ده‌مێ راوه‌ستاندنا كاركرنێ ب بۆریا په‌ترۆلێ یا ئیراقى- توركى ژماره‌یه‌كا پرسیاران دئازرینیت چونكى ئێكسه‌ر پشتى بڕیارا ده‌سته‌یا ناڤبژیڤانیێ ل پاریس هات كو تێدا ل سه‌ر توركیا سه‌پاند بوو نزیكى 1.5 ملیار دۆلاران وه‌ك قه‌ره‌بۆكرن بده‌ته ئیراقێ ژ به‌ر هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ژ سالا 2014-2018 بێى رازیبوونا حكومه‌تا ئیراقێ.
ل گۆره‌ى لژنه‌یا په‌ترۆل و وزه‌یێ یا نوینه‌رایه‌تى یا په‌رله‌مانێ ئیراقێ؛ توركیا مه‌رج داناینه دا دوباره هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ده‌ستپێبكه‌ت وه‌كى لێبۆرینا توركیا ژ دانا قه‌ره‌بۆیا 1.5 ملیار دۆلاران بۆ ئیراقێ، سه‌پاندنا داشكاندنه‌كا 13 دۆلاران بۆ بهایێ هه‌ر به‌رمیله‌كێ ژ هه‌رێمێ دهێته هنارتن هه‌روه‌سا دانا 7 دۆلارێن تێچوویێن ڤه‌گوهاستنا هه‌ر به‌رمیله‌كێ په‌ترۆلێ بۆ توركیا، راپۆرتێ زێده كریه.
په‌ترۆل وه‌ك كارته‌كا فشارێ
راپۆرتا بریتانى ئاماژه‌یێ دده‌ته وێ چه‌ندێ كو توركیا بزاڤان دكه‌ت بابه‌تێ راوه‌ستاندنا هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ژ روویێ سیاسى ڤه وه‌ك كارته‌كا فشارێ بكاربینیت و د هه‌مان ده‌م دا ئیراق ژى بزاڤان دكه‌ت كو ڤى بابه‌تى ژ لایێ سیاسى ڤه بێخیته د به‌رژه‌وه‌ندیا خۆ دا.
راپۆرتا بریتانى دیاركریه "وه‌زاره‌تا په‌ترۆلێ یا ئیراقێ داخوازا دانا زانیاریان ژ توركیا ل دۆر پشكنینا سیسته‌مێ بۆریێن په‌ترۆلێ تا كو 22ى خزیرانا بۆرى نه‌كربوو، ئانكۆ پشتى بۆرینا نزیكى سێ هه‌یڤان ژ راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلێ هه‌رچه‌نده نزیكى 3 ملیار دۆلاران د وى ماوه‌ى دا ژ به‌ر راوه‌ستیانا هنارتنێ وه‌ك زیان گه‌هشتبوونه ئیراقێ".
ئاماژه دایه وێ چه‌ندێ ژى "هه‌ر ئێك ژ حكومه‌تێن ئیراقێ و توركیا نه ب له‌زن ژ بۆ دوباره ده‌ستپێكرنا هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ كو قه‌باره‌یێ وێ نزیكى 400 هزار به‌رمیلێن رۆژانه‌نه، چونكى به‌رهه‌مئینانا ئیراقێ بۆ په‌ترۆلێ د نوكه دا دگه‌هیته 4.6 ملیۆن به‌رمیلان رۆژانه ل ده‌مه‌كێ ل گۆره‌ى رێككه‌فتنا ئوپێك پله‌س بۆ سالا بهێت به‌هرا ئیراقێ ژ به‌رهه‌مئینانا رۆژانه پێدڤیه نزیكى 4.4 ملیۆن به‌رمیلان بیت".
تێكرایێ به‌رهه‌مئینانا ئیراقێ بۆ په‌ترۆلێ د هه‌یڤا تیرمه‌هێ یا بۆرى دا 3 ملیۆن و 444 هزار به‌رمیلێن رۆژانه بوون و ئه‌ڤ چه‌نده گه‌له‌ك كێمتره ژ هه‌یڤا شوباتێ كو تێدا 3.7 ملیۆن به‌رمیل بوون رۆژانه، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ وه‌زاره‌تا په‌ترۆلێ یا ئیراقێ بابه‌تێ راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلا هه‌رێمێ ژ بۆ نیشاندانا پێگیریا خۆ ب رێككه‌فتنا ئوپێك پله‌س بۆ كێمكرنا به‌رهه‌مئینانێ ب حه‌زا خۆ ب بڕێ 210 هزار به‌رمیلان رۆژانه ژ بۆ پاراستنا بهایێن په‌ترۆلێ بكارئینایه، ل گۆره‌ى راپۆرتا بریتانى.
راپۆرت خۆیا ژى دكه‌ت "ئیراقێ رێككه‌فتنا په‌ترۆل به‌رانبه‌ر غازێ ل گه‌ل ئیرانێ گرێدایه و ب رێكا وێ ئیراق رۆژانه دێ 100 هزار به‌رمیلێن په‌ترۆلێ هنارده‌ى ئیرانێ كه‌ت كو پتریا وێ ژ په‌ترۆلا كه‌ركووكێ یه و د به‌رانبه‌ر دا ئیران هندى بهایێن وێ په‌ترۆلێ، دێ غازێ ده‌ته ئیراقێ كو ئیراق ژ بۆ به‌رهه‌مئینانا كاره‌بێ بكاردئینیت".
ئه‌و ژێده‌رێ بریتانى ئاشكرا ژى دكه‌ت "ئه‌وا مایى ژ په‌ترۆلا هه‌رێمێ، وه‌زاره‌تا په‌ترۆلێ یا ئیراقێ دێ 85 هزار به‌رمیلان رۆژانه ژ بۆ بكارئینانا ناڤخۆیى وه‌رگریت و ره‌نگه بۆ 120 هزار تا كو 150 هزار به‌رمیلان بهێته زێده‌كرن".
راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ، ل گۆره‌ى راپۆرتا بریتانى، ژ روویێ سیاسى ڤه ژ لایێ ئیراقێ ڤه هاتیه بكارئینان و راپۆرت زێده ژى دكه‌ت "هێزێن چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ یێن ژێیاتى بۆ ئیرانێ هه‌ین ته‌كه‌زی ل سه‌ر راده‌ستكرنا داهاتێ په‌ترۆلێ هه‌رێما كوردستانێ بۆ حكومه‌تا ئیراقێ كربوون، هه‌رچه‌نده رێككه‌فتنا سیاسى یا كو حكومه‌تا محه‌مه‌د شیاع سوودانى ل گۆره‌ێ وێ هاتیه پێكئینان، به‌روڤاژى ڤێ چه‌ندێ بوو".
ژمێریاریێن قازانج و دۆڕاندنێ
هه‌رچه‌نده هه‌ر ئێك ژ ئیراق و توركیا زیانێن دارایى یێن مه‌زن ژ ئه‌نجامێ راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ب رێكا به‌نده‌رێن توركى گه‌هشتینێ، ل گۆره‌ى راپۆرتا بریتانى، لێ ژمێریاریێن قازانج و دۆڕاندنێ ل ده‌ف توركیا د جودانه ژ ئیراقێ.
وێ راپۆرتا دیار ژى كریه "سه‌ره‌دانا هه‌ر ئێك ژ وه‌زیرێن ده‌رڤه و وزه‌یێ یێن توركیا بۆ ئیراقێ نیشانه‌كا ئاشكرانه بۆ داخوازیێن توركیا و ب تایبه‌ت ده‌مێ هاكان ڤیدان وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ توركیا داخواز ژ ئیراقێ كرى كو پارتا كرێكارێن كوردستانێ وه‌ك رێكخستیه‌كا تیرۆرستى پۆلین بكه‌ت".
راپۆرت زێده ژى دكه‌ت: ئه‌ڤ داخوازیا وه‌زیرێ ده‌رڤه یێ توركیا نیشانا بكارئینانا توركیایه بۆ وزه‌یێ وه‌ك كارته‌كا فشارێ ل سه‌ر ئیراقێ ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌ستكه‌فتیێن ئه‌منى و سیاسى كو پتر بن ژ زیانێن ژ به‌ر راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلا هه‌رێمێ ب رێكا عه‌ردێ وێ گه‌هشتینێ.
یاسایا نه‌فت و غاز یا فیدرالى
راپۆرتا بریتانى ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دكه‌ت كو نه‌گه‌هشتن ب رێككه‌فتنه‌كێ ل دۆر یاسایا نه‌فت و غاز یا ئیراقێ دبیته ئه‌گه‌رێ لاوازبوونا هه‌لویستێ فه‌رمى یێ ئیراقێ د گۆتوبێژێن ل گه‌ل توركیا دا.
راپۆرتا بریتانى دیاركریه "بابه‌تێ به‌رهه‌مئینانا په‌ترۆلێ و گرێبه‌ستێن ل گه‌ل كۆمپانیێن بیانى تا نوكه كێشه‌یه‌كا جهێ ناكۆكیێ نه هه‌ر ژ ده‌مێ په‌ژراندنا ده‌ستوورێ ئیراقێ ل سالا 2005".
زێده ژى دكه‌ت؛ هه‌ر ئێك ژ حكومه‌تا هه‌رێمێ و حكومه‌تا فیدرالى ل گۆره‌ى دیدگه‌هه‌كا ده‌ستوورى یا جودا ژ یێ دى مادده‌یێن ده‌ستوورى یێن گرێداى مفاوه‌رگرتنێ ژ سامانێن سرۆشتى شڕۆڤه دكه‌ن.
د راپۆرتێ دا هاتیه نڤیسین ژى "كۆمپانیێن په‌ترۆلێ یێن ل هه‌رێما كوردستانێ كار دكه‌ن به‌رى نوكه چالاكیێن خۆ راگرتبوون ژ به‌ر راوه‌ستیانا هنارتنا په‌ترۆلێ و نه‌بوونا شیانێن عومباركرنێ یێن پێدڤى ژ بۆ رێژه‌یێن رۆژانه دهێنه به‌رهه‌مئینان، هه‌روه‌سا ب سه‌دان ژ كارمه‌ندێن خۆ ژ كارى دویرخستینه و داخوازا رێزگرتنێ ل مافێن وان د گرێبه‌ستان دا ژ روویێن تێچوویێن به‌رهه‌مئینانێ و قازانجان یێن د گرێبه‌ستێن هه‌ڤپشكیێ دا هاتین كرینه هه‌روه‌سا داخواز كرینه د یاسایا نه‌فت و غاز یا فیدرالى دا یا كو هه‌ولێر و به‌غدا د نوكه دا گۆتوبێژان ل دۆر دكه‌ن، ئه‌ڤ چه‌نده ل به‌رچاڤ بهێته وه‌رگرتن".
هه‌ر ل گۆره‌ى راپۆرتێ، پێشبینى دهێته كرن قه‌باره‌یێ ئالوگۆریا بازرگانى دناڤبه‌را ئیراقێ و توركیا دا زێده ببیت و ب تایبه‌ت ئیراق كار ل سه‌ر رێكا گه‌شه‌پێدانێ دكه‌ت كو به‌سره ب توركیا ڤه گرێدده‌ت، هه‌روه‌سا راپۆرت زێده دكه‌ت "دهێته چاڤه‌رێكرن ئالوگۆریا بازرگانى دناڤبه‌را ئیراقێ و توركیا دا بگه‌هیته 20 ملیار دۆلاران د پێنج سالێن بهێت دا پشتى كو ل سالا بۆرى گه‌هشتیه 15 ملیار دۆلاران هه‌ڤده‌م ل گه‌ل زێده‌بوونا پێشچاڤ یا كۆمپانیێن توركى یێن ل ئیراقێ كار دكه‌ن".
سه‌باره‌ت دوسیه‌یا ئاڤێ ژى، راپۆرت دیار دكه‌ت "ئه‌گه‌ر توركیا به‌هرا ئیراقێ یا ئاڤێ كێم بكه‌ت، دێ كارتێكرنێن مه‌ترسیدار و تراژیدى هه‌بن وه‌كى په‌یدابوونا پێلێن ئاواره‌بوونێ بۆ ب سه‌دان هزار كه‌سان، پاشڤه‌چوونا ئاستێ ئاسایشا خۆراكى زێده‌بارى زیانێن چاندنێ و ژینگه‌هێ یێن كو دێ ره‌نگڤه‌دانێن مه‌ترسیدار ل سه‌ر پاشه‌رۆژا ئیراقێ و ده‌ڤه‌رێ هه‌بن".
هه‌ر ژ 25ى ئادارا بۆرى، هنارتنا په‌ترۆلا كوردستانێ ب رێكا به‌نده‌رێن جیهان یێ توركى پشتى بڕیارا ده‌سته‌یا ناڤبژیڤانیێ یا گرێداى ژوورا بازرگانى یا نێڤده‌وله‌تى ل پاریس راوه‌ستیایه.
سه‌ره‌راى رێككه‌فتنا حكومه‌تا هه‌رێمێ و یا فیدرالى ل 4ى نیسانا بۆرى بۆ هنارتنا په‌ترۆلا هه‌رێمێ ب رێكا سومۆ و جێگیركرنا ڤێ چه‌ندێ د یاسایا بودجه‌یا گشتى دا، هێشتا هنارتن ده‌ستپێنه‌كریه.
ژماره‌یه‌كا كۆمبوونان ژى دناڤبه‌را به‌رپرسێن ئیراقى و توركى دا هه‌روه‌سا به‌رپرسێن هه‌رێمێ ل گه‌ل یێن ئیراقێ و توركیا ل دۆر بابه‌تێ په‌ترۆلا كوردستانێ هاتینه كرن لێ تا نوكه نه‌گه‌هشتینه چ ئه‌نجامێن ڤه‌بڕ.
