پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ و په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ
بەلاڤ بکە
وه‌رگێڕان: گاڤ
پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ كو ب رێكا هێله‌كا شه‌مه‌نده‌فڕێ و رێكه‌كا ب له‌ز یا عه‌ردى به‌نده‌رێ فاو ل به‌سره ب توركیا و پاشى ب جیهانێ ڤه گرێدده‌ت، هه‌رێما كوردستانێ په‌راوێز كریه و پشتگوهـ ڤه هاڤێتیه، راپۆرته‌كا د سازیه‌كا جیهانى دا به‌لاڤبووى ئاماژه‌یێ دده‌ته ئه‌گه‌رێن سیاسى و ئابوورى يێن ل پشتى ڤێ چه‌ندێ. راپۆرته‌كا د سازیا كارنێگى CARNEGIE بۆ ئاشتیا جیهانێ دا به‌لاڤبووى ئاماژه دایه په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ د پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ دا، راپۆرت كو ژ لایێ د. سه‌ردار عه‌زیز هه‌لگرێ باوه‌رنامه‌یا دكتۆرایێ ل زانكۆیا College Cork ڤه هاتیه نڤیسین، ئاماژه‌یێ دده‌ته ئه‌گه‌رێن ل پشت په‌راوێزخستنا هه‌رێما كوردستانێ د وى پرۆژه‌ى دا و كا ئه‌و ئه‌گه‌ره د سیاسى نه یان ئابوورى. گاڤ ئه‌و راپۆرته بۆ زمانێ كوردى وه‌رگێڕایه.
پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ
ئیراقێ ل هه‌یڤا گۆلانێ یا ئه‌ڤ ساله 2023 پرۆژه‌یه‌كێ مه‌زن بۆ ژێرخانه‌یا ئابوورى راگه‌هاند بوو كو به‌نده‌رێ فاو یێ مه‌زن ل سه‌ر كه‌نداڤێ عه‌ره‌بى ب رێكا تۆرێن شه‌مه‌نده‌فڕێ و رێكێن عه‌ردى ب توركیا ڤه گرێدده‌ت.
د راپۆرتا د مالپه‌رێ سازیا كارنێگى دا به‌لاڤبووى هاتیه "پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ كو تێچوویێن وێ 17 ملیار دۆلارێن ئه‌مریكى نه، پێكڤه‌گرێدانه‌كا نوى یه دناڤبه‌را ئاسیا و ئه‌ورۆپا دا، ئه‌و پرۆژه‌یه بابه‌تێ سه‌ره‌كى یێ دانوستاندنێ بوو د كۆنگره‌یه‌كێ ئێك رۆژى دا ل به‌غدا كو ژ لایێ محه‌مه‌د شیاع سوودانى سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ ڤه هاتبوو رێكخستن و وه‌زیرێن ڤه‌گوهاستنێ و به‌رپرسێن وه‌لاتێن جڤاتا هه‌ڤكاریێ یا كه‌نداڤى، ئیران، توركیا، سووریا و ئوردن تێدا به‌رهه‌ڤ ببوون".
راپۆرتێ دیار ژى كریه "ئارمانج ژ پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ، په‌یداكرنا گوهۆڕینه‌كێ یه د ژێرخانه‌یا ڤه‌گوهاستنێ دا ل ئیراقێ پشتى كو ب ده‌هان سالێن شه‌ڕه‌نیخان بووینه ئه‌گه‌رێ تێكچوونا تۆرێن رێكان و شه‌مه‌نده‌فڕان، كو ڤێ چه‌ندێ نه ب تنێ كارتێكرن ل سه‌ر شیانێن مرۆڤان بۆ هاتنوچوونێ كریه به‌لكو تێچوویێن بازرگانیێ و ئالوگۆركرنا بازرگانى ژى زێده كرینه و ئه‌ڤ چه‌نده بوویه ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا به‌ربه‌ستان د رێكا هاتنوچوونا نێڤده‌وله‌تى و هه‌رێمایه‌تى یا كه‌لوپه‌ل و خزمه‌تگۆزاریان دا".
حكومه‌تا ئیراقێ دیاركریه كو ئه‌ڤ پرۆژه‌یه ب فه‌رمى ل سالا بهێت 2024 دێ ده‌ستپێكه‌ت و دێ د سێ قووناغان را بۆریت تا كو سالا 2050، حكومه‌تا ئیراقێ بزاڤان دكه‌ت د هه‌ر چار سالێن ده‌ستپێكێ دا، 22 ملیۆن ته‌ن ژ بارێن مه‌زن سالانه ب رێكا هێلا شه‌مه‌نده‌فڕان بهێنه ڤه‌گوهاستن، ل گۆره‌ى راپۆرتێ.
ره‌خنه‌یێن ل پرۆژه‌ی دهێنه گرتن
سه‌ره‌راى مه‌زنیا قه‌باره‌یێ پرۆژه‌ی ژماره‌یه‌كا ره‌خنه‌یان ل پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ دهێنه گرتن و ئێك ژ وان ئاماژه‌یێ دده‌ته زێده‌رووییێ د به‌حسكرنا قه‌باره‌یێ پرۆژه‌ى دا.
راپۆرتا د كارنێگى دا به‌لاڤبووى ئاماژه ب وێ چه‌ندێ كریه "سه‌ره‌راى ئارمانجێن پرۆژه‌ى، رێكا گه‌شه‌پێدانێ رویبروى ژماره‌یه‌كا ره‌خنه‌یان بوویه، هنده‌ك شڕۆڤه‌كاران دیاركرینه كو زێده‌رووییه‌ك د به‌حسكرنا شیانێن پرۆژه‌ى و قه‌باره‌یێ وێ دا هه‌یه".
راپۆرتێ خۆیا ژى كریه "هه‌لسه‌نگاندنا گرنگیا پرۆژه‌ى ژ لایێ كۆمپانیه‌كا ئیتالى یا تایبه‌تمه‌ند د بوارێ وزه‌یێ دا هاتیه ئه‌نجامدان و وه‌كى دیار وێ كۆمپانیێ شاره‌زایى د دیزاینكرنا پرۆژه‌یێن ڤه‌گوهاستنێ دا نینه".
په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ د پرۆژه‌ى دا
ئێك ژ گرنگترین ره‌خنه‌یێن ل پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ دهێنه گرتن، رێره‌وێ پرۆژه‌ى یه و راپۆرتا كارنێگى ئاماژه دایه ئه‌گه‌رێن ل پشت په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ د پرۆژه‌ى دا.
د راپۆرتێ دا هاتیه "ئێك ژ مه‌زنترین ئاریشه‌یێن د رێكا پرۆژه‌ى دا رێره‌وێ پرۆژه‌ى یه، رێكا گه‌شه‌پێدانێ به‌سره ب به‌غدا و مویسل ڤه گرێدده‌ت، ژ به‌رى به‌ره‌ڤ سنوورێن توركیا ڤه بچیت و ب ته‌مامى هه‌رێما كوردستانێ ده‌رباز دكه‌ت و تێرا نابۆریت".
راپۆرتێ زێده ژى كریه "ل گۆره‌ى باسم عه‌وادى په‌یڤدارێ حكومه‌تا ئیراقێ، فاكته‌رێن توپۆگرافى و ئابوورى ئه‌گه‌رن كو پرۆژه د هه‌رێما كوردستانێ را نه‌بۆریت، عه‌وادى دبێژیت ژى كو ئه‌گه‌ر ئه‌و رێكه د هه‌رێما كوردستانێ را ببۆریت، ژ به‌ر سرۆشتێ چیایى یێ ده‌ڤه‌رێن هه‌رێمێ، دێ بیته ئه‌گه‌رێ درێژبوونا قووناغا ئێكێ یا پرۆژه‌ى بۆ دو سالێن زێده‌تر هه‌روه‌سا زێده‌بوونا بودجه‌یا پرۆژه‌ى ب 3 ملیار دۆلارێن پتر كو ل وى ده‌مى سه‌رجه‌مێ تێچوویێن پرۆژه‌ى دێ گه‌هنه 20 ملیار دۆلاران".
لێ د به‌رانبه‌ر دا، ئاماژه بۆ وێ چه‌ندێ هه‌نه كو په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ د پرۆژه‌ى دا ئه‌گه‌رێن سیاسى ل پشتن وه‌كى د مانشێتێ راپۆرتێ دا هاتى "په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ د پلانه‌كا نوى یا ژێرخانه‌یا ئابوورى دا ل ئیراقێ گاڤه‌كا ب ته‌مامى سیاسیه سه‌ره‌راى به‌هانه‌یێن ئابوورى یێن د ڤى بوارى دا دهێنه به‌حسكرن".
هه‌ر د راپۆرتا كارنێگى دا هاتیه "محه‌مه‌د ئالاكا لێكۆله‌رێ توركى- ئیراقى دیار دكه‌ت كو په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانا ئیراقێ گاڤه‌كا ب ته‌مامى سیاسى یه، ئالاكا ئه‌وێ كو ژ به‌رى نوكه ل دۆر پرۆژه‌ى نڤیسی دبینیت كو ریفراندۆما هه‌رێما كوردستانێ ل سالا 2017 بۆ جودابوونێ ژ ئیراقێ به‌رێ حكومه‌تا ناڤه‌ندى دایه تۆلڤه‌كرنێ ژ هه‌رێما كوردستانێ، حكومه‌تا هه‌رێمێ به‌رى وى ده‌مى په‌یوه‌ندیێن نێڤده‌وله‌تى یێن ب هێز هه‌بوون و ب تایبه‌ت ب رێكا كۆمپانیێن په‌ترۆلێ، هه‌ڤپه‌یمانیا دژى داعش و دپلۆماسیه‌تا هه‌ڤته‌ریب یا ب هێز".
راپۆرت زێده ژى دكه‌ت "هه‌ر ژ پشتى ریفراندۆمێ، حكومه‌تا ناڤه‌ندى بزاڤ كرینه رێكێ ل هه‌رێما كوردستانێ ب گه‌هشتنێ بۆ جیهانا ژ ده‌رڤه بگریت و ب تنێ بكه‌ته كیانه‌كێ كارگێرى، ل شوباتا سالا 2022 دادگه‌ها فیدرالى یا ئیراقێ یاسایا نه‌فت و غاز یا هه‌رێما كوردستانێ یا سالا 2007 هه‌لوه‌شاند و ئه‌ڤ چه‌نده بوو ئه‌گه‌رێ نه‌شیانا هه‌رێمێ بۆ هنارده‌كرنا په‌ترۆلا خۆ هه‌روه‌سا ده‌لیڤه دا به‌غدا لێپرسینێ ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ ل دۆر داهاتێ وێ یێ به‌رێ ژ په‌ترۆلێ بكه‌ت به‌رانبه‌ر شایسته‌یێن وێ د بودجه‌ى دا، ل دویڤ دا ل ئادارا بۆرى ژوورا بازرگانیێ یا نێڤده‌وله‌تى بڕیار دابوو كو ب تنێ كۆمپانیا سومۆ یا فیدرالى دشێت به‌رهه‌مئینانا په‌ترۆلێ ب رێكا به‌نده‌رێ جیهان یێ توركى ئه‌نجامبده‌ت، یێریڤان سه‌عید وانه‌بێژێ ئابوورێ سیاسى ل زانكۆیا كوردستان د چاڤپێكه‌فتنه‌كێ دا ل گه‌ل كۆربه‌ندێ سه‌دا یێ گرێداى سازیا كارنێگى دیار دكه‌ت كو ئه‌و حوكمێن د ده‌رحه‌قى هه‌رێمێ دا هاتینه دان ئاماژه‌یێ دده‌نه بزاڤێن حكومه‌تا ناڤه‌ندى بۆ دابڕانا هه‌رێما كوردستانێ ژ جیهانا ژ ده‌رڤه".
ده‌رئه‌نجامێن دویركرنا هه‌رێمێ ژ پرۆژه‌ى
راپۆرت ئاماژه‌یێ ب ده‌رئه‌نجامێن په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ د پرۆژه‌ى دا دكه‌ت ب تایبه‌ت پرۆژه‌یه‌كێ ب ڤى قه‌باره‌ى ل سه‌ر ئاستێ ئیراقێ.
راپۆرتا د كارنێگى دا به‌لاڤبووى دیاركریه "ژێرخانه به‌رده‌وام دبیته بابه‌ته‌كێ سیاسى، ب تایبه‌ت ده‌مێ گرێداى هنده‌ك پرۆژه‌یان بیت ل سه‌ر ئاستێ وه‌لاتى، ل ده‌مه‌كێ حكومه‌تا ئیراقێ ده‌ستهه‌لاتداریێ د بن ترسا پارچه‌بوونا ئه‌ردێ خۆ دا دكه‌ت، په‌راوێزكرنا هه‌رێما كوردستانێ ژ رێكا گه‌شه‌پێدانێ گاڤه‌كا گه‌له‌ك ب مه‌ترسیه".
ئاماژه ب وێ چه‌ندێ ژى كریه "كورد ل ئیراقێ دێ وى پرۆژه‌ى وه‌ك پشكه‌ك ژ ستراتیژیا تێكدانا گه‌شه‌پێدانێ و په‌راوێزكرن و دویرخستنا هه‌رێما كوردستانێ بینن و ئه‌ڤ چه‌نده دێ بیته ئه‌گه‌رێ زێده‌بوونا ناكۆكیێن نیشتیمانى و ل گۆره‌ى وه‌زیرێ ڤه‌گوهاستنێ یێ هه‌رێما كوردستانێ، چ رێك بۆ گه‌شه‌پێدانێ ل ئیراقێ نینن بێى هه‌رێما كوردستانێ".
محه‌مه‌د شیاع سوودانى سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ به‌رى نوكه راگه‌هاند بوو كو پرۆژه‌یێ رێكا گه‌شه‌پێدانێ ده‌لیڤه‌یه‌كه بۆ پێشڤه‌برنا ژێرخانه‌یێ ل ئیراقێ و خاله‌كا پێكڤه‌گرێدانێ یه دناڤبه‌را رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا دا.
به‌رپرسێن هه‌رێما كوردستانێ ژ به‌رى نوكه گله‌یى ژ په‌راوێزكرنا رێكا گه‌شه‌پێدانێ بۆ هه‌رێما كوردستانێ كرینه و دیاركرینه كو هنده‌ك گۆتوبێژ ل گه‌ل ئیراقێ هه‌نه دا كو ئه‌ڤ پرۆژه‌یه د هه‌رێما كوردستانێ ژى را ده‌رباز ببیت و ب تایبه‌ت د قه‌زایا سێمێلێ را.
درێژیا رێكا گه‌شه‌پێدانێ 1200 كیلۆمه‌ترن و كه‌نداڤێ عه‌ره‌بى ب سنوورێن توركیا ڤه گرێدده‌ت تا كو دگه‌هیته جیهانێ.
د پرۆژه‌ى دا، حكومه‌تا ئیراقێ پلان دانایه شه‌مه‌نده‌فڕێن ب له‌زاتیا 140 كیلۆمه‌تران د ده‌مژمێره‌كێ دا بۆ ڤه‌گوهاستنا كه‌لوپه‌لان و ب له‌زاتیا 300 كیلۆمه‌تران د ده‌مژمێره‌كێ دا بۆ ڤه‌گوهاستنا نه‌فه‌ران دابین بكه‌ت.
د. عه‌بدولره‌حمان مه‌شهه‌دانى شاره‌زایێ ئابوورى ژ به‌رى نوكه دیاركربوو كو سێ سیناریۆ بۆ ته‌مویلكرنا پرۆژه‌ى هه‌نه، ئه‌و ژى؛ ئێك: ته‌مویلكرنا حكومى بۆ پرۆژه‌ى، لێ ژ به‌ر كورتئینانا مه‌زن د بودجه‌یا گشتى دا، ب زه‌حمه‌ت حكومه‌ت بشێت ڤێ چه‌ندێ بكه‌ت، دو: هه‌ڤپشكى دناڤبه‌را حكومه‌تێ و كه‌رتێ تایبه‌ت دا، ئه‌ڤ چه‌نده ژى دێ رویبروى نه‌بوونا بودجه‌یا پێدڤى ژ لایێ حكومه‌تێ ڤه بیت و سیناریۆیا سیێ ژى ئه‌وه كو ته‌مویلكرن ب رێكا وه‌به‌رهێنانێ ب رێكا ژماره‌یه‌كا كۆمپانیێن جیهانى ل گه‌ل كۆمپانیێن ناڤخۆیى بیت و ئه‌ڤ چاره‌یه پتر یێ لوژیكى یه ژ بۆ بجهئینانا پرۆژه‌ى د سالێن بهێت دا.
ناڤهاتى پێشبینى ژى كربوو كو گرێبه‌ست ل گه‌ل كۆمپانیێن وه‌به‌رهێنانێ بهێنه گرێدان و هه‌ر ئێك ژ توركیا، سعوودیه، ئیمارات و قه‌ته‌ر د ته‌مویلكرنا پرۆژه‌ى دا د هاریكار بن.
دهێته چاڤه‌رێكرن قووناغا ئێكێ ژ پرۆژه‌ى ل گه‌ل سالا 2028 ب دویماهیك بهێت، قووناغا دوێ ژى ل سالا 2038 و قووناغا سیێ و یا دویماهیێ ژى ل سالا 2050ێ.
