گاڤ

نڤیسەر و دپلۆماتکارەکا فرەنسی بابەتەک ل ئینستتیۆتا واشنتون بەلاڤ کریە کو سازیەکا نێزیکی ئیدارەیا ئەمریکی یە و گرنگیێ ب سیاسەت و دپلۆماسیەتا رۆژهەلاتا ناڤین ددەت و تێدا رەخنەیێن دژوار ل دادگەها فیدرالیی یا ئیراقێ دگریت و وێ دادگەهێ ب دادگەهەکا نەسەربەخۆ، نێزیکی ئالیێن سیاسی و ژێدەرێ تائیفەگەریێ ناڤ دکەت.

ئەو نڤیسەر و دپلۆماتکارا فرەنسی یا گۆتار نڤیسی سێلین ویسالە کو هەڤکارەکا سازیا واشنتونە و پێشتر وەک دپلۆماتکار ل وەزارەتا دەرڤە یا فرەنسا کار کریە و ل وەزارەتا دەرڤە یا ئەمریکا بەرپرسا نڤیسینگەها کاروبارێن ئیراقێ بوو و پاشی ل بالیۆزخانەیا فرەنسا ل ئیراقێ شیرەتکار بوو.

ناڤەرۆکا گۆتارێ:

دادگەها فیدرالیی یا ئیراقێ د دەمێن بۆری دا چەندین بریار دان، ژ وانا، رەتکرنا ئەنجامێن هەلبژارتنان و لادانا سەرۆکێ جڤاتا نوینەرێن ئیراقێ و چەندین بریارێن دی، ئەڤە بوو ئەگەر کو چەندین جاران فشارێن نێڤدەولەتی بکەڤنە سەر ئیراقێ.

ل رۆژا 14 چریا دویێ یا ئەڤسالە، دادگەها بلند یا فیدرالیی یا ئیراقێ ب حوکمدانێ ل سەر سکالایەکا ل دژی محەمەد حەلبووسی، سەرۆکێ جڤاتا نوینەرێن ئیراقێ، رەوشەکا نەئاسایی ل ئیراقێ چێکر کو ب بریارا لادانا حەلبووسی ژ سەرۆکاتی و ئەندامەتیا پەرلەمانی، کارتێکرن ل رەوشا ناڤخۆ یا ئیراقێ و هەلبژارتنێن 18 کانوونا ئێکێ یێن چاڤەڕێکری کر.

دادگەها فیدرالیی یا ئیراقێ هەر ژ دەستپێکا دامەزراندنا وێ ژ ئالیێ ئەمریکا ڤە ل سالا 2003یێ، جهێ ناکوکیێ بوو. دادگەهـ هاتبوو دامەزراندن داکو سەروەریا یاسایێ ل ئیراقا پشتی سەدامی بپارێزیت. پشتی دامەزراندنێ ب دو سالان، ب تایبەت ل دەما پەسەندکرنا دەستوورێ ئیراقێ، دەستهەلاتێن دادگەها فیدرالیی د یاسایا ژمارە 30 دا هاتنە دیارکرن کو دەستهەلاتێن ئێکجار مەزنن. ل گۆرەی وێ یاسایێ، دادگەها فیدرالیی دەستهەلات هەنە بریارێ بدەت هەر یاسایەکا ژ پەرلەمانێ ئیراقێ دەربچیت، کا دەستووری یە یان نە، هەروەسا دشێت بریارێ ل سەر کێشەیێن د ناڤبەرا پارێزگەهان دا بدەت و دشێت بریارێ ل سەر ئەنجامێن هەلبژارتنێن جڤاتا نوینەران بدەت، لێ د هەمان دەم دا، پێدڤیە دادگەهەکا سەربەخۆ بیت.

هەرچەندە ل سالا 2005ێ فەرمان هاتبوو دان جڤاتا نوینەرێن ئیراقێ د ماددەیا 92 یا دەستووری دا دەستهەلاتێن دادگەها فیدرالیی دیار بکەت، لێ تا نوکە جڤاتێ ئەو کارە نەکریە. لەورا تا نوکە دادگەها فیدرالیی ل گۆرەی یاسایا ژمارە 30 یا سالا 2005ێ کار دکەت.

دادگەها فیدرالیی سیمبۆلا تائیفەگەریێ

چەندین جاران رەخنە ل دادگەها فیدرالیی هاتینە گرتن کو سیمبۆلا تائیفەگەریا ئیراقێ یە. ئەڤە ژی بۆ وێ چەندێ دزڤریت کو جڤاتا نوینەرێن ئیراقێ و ئالیێن سیاسی بۆ پاراستنا هەڤسەنگیا تائیفی، دادگەها فیدرالی بکار دئینن و هەروەسا چەندین جاران دادگەها فیدرالی بۆ ئێکلاکرنا بابەتێن سیاسی هاتیە بکارئینان، ب تایبەت ل قووناغێن پشتی هەلبژارتنان ل دەما لێکڤەکرنا پۆستێن حکومی. باشترین نموونە ژی ل سەر ڤێ ئەوە ل دەما ل سالا 2010ێ ئەیاد عەلاوی پتریا دەنگان د هەلبژارتنان دا برین، دادگەها فیدرالی بنەمایەکێ دەستووری دەرخست و تێدا رێ دا نووری مالکی حکومەتێ پێک بینیت. د هەمان دەستوور دا رۆن و ئاشکرایە کو ئەو ئالیێ سیاسی یێ پتریا دەنگان ببەت، دێ ب پێکئینانا حکومەتێ هێتە راسپاردن. چاڤدێرێن سیاسی ژی دبینن کو ئەڤ بریارە ل وی دەمی هاتە دان ژبەر کو ئەیاد عەلاوی یێ شیعی ژ بن سەرکرداتیا شیعەیێن ئیسلامی دەرکەفتبوو و کەسەکێ علمانی بوو.

دادگەها فیدرالی ل بن دەستهەلاتا فائق زێدانی

ل سالا 2017ێ فائق زێدان بوو سەرۆکێ جڤاتا دادوەریا بلند یا ئیراقێ کو ئەو جڤات د سەر پتریا دەستهەلاتێن دادوەری یێن ئیراقێ دایە و هەرچەندە ب رەنگەکێ تیۆری دادگەها فیدرالی دادگەهەکا سەربەخۆ یە، لێ د کەتواری دا وەسا نینە. ل سالا 2021ێ راستڤەکرنەک د یاسایا ژمارە 30 یا تایبەت ب دادگەها فیدرالی دا هاتە کرن و د وێ راستڤەکرنێ دا، ژیێ دادوەران کرە مەرج و ل گۆرەی وێ راستڤەکرنێ، مدحەت مەحموود، سەرۆکێ دادگەها فیدرالی هاتە خانەنشینکرن. فائق زێدان ل وی دەمی ل گەل ئالیێن شیعی یێن نێزیکی ئیرانێ هەڤڕابوو و مدحەت مەحموودێ خانەنشینکری، نێزیکی موقتەدا سەدری بوو، لەورا بۆ پاراستنا هەڤسەنگیا تائیفی، ژمارەکا دادوەرێن شیعی یێن پارێزگەهێن باشوورێ ئیراقێ ل دادگەها فیدرالی هاتنە زێدەکرن. لەورا فائق زێدانی ژی دەستهەلاتێن خۆ و ئەڤ دادوەرێن نوی د بەرژەوەندیا خۆ دا بکارئینان و ب رێکا وان دەستهەلاتێن خۆ زێدە ژی کرن. بۆ نموونە، لژنە ئیدارەیا پیشەیی ل جڤاتا دادوەریا بلند دامەزراند و دەستهەلات دانە وێ لژنێ کو بشێت دەما ویلایەتا دادوەر و داواکارێن گشتی درێژ بکەت یان ژی خانەنشین بکەت و زێدانی ب دامەزراندنا ڤێ لژنێ، هەموو دادوەر کرنە د بن چەنگێ خۆ ڤە و بریارا دامەزراندن یان لادانا هەر دادوەرەکی ل ئیراقێ کەفتە د دەستێ ئێک کەس دا کو ئەو ژی فائق زێدانە و وی ژی هەر زوی دەستهەلاتێن خۆ بکارئینان و جاسم محەمەد عەبود کرە سەرۆکێ دادگەها فیدرالی.

مایتێکرنا دادگەهێ د هەلبژارتنان دا

ل سالا 2021ێ، پشتی خۆنیشاندانێن مەزن ل ئیراقێ بۆ دەما چەندین مەهان بەردەوام بووین، بریار هاتە دان هەلبژارتنێن پێشوەخت بهێنە کرن. هەڤدەمی بریارا هەلبژارتنێن پێشوەخت، بریار هاتە دان کو پێدڤیە دەستەیا بلند یا کۆمسیۆنا هەلبژارتنێن ئیراقێ ژ دادوەران پێک بهێت. ل ڤێرێ ژی دەستهەلاتا دامەزراندنا دادوەران د دەست ئێک کەس دایە، ئەو ژی فائق زێدانە.

زێدانی هەر زوی دەستهەلاتێن خۆ بکارئینان و هندەک دادوەر ل جڤاتا کۆمسیۆنێ دامەزراندن کو وی کۆنترۆل ل سەر هەبیت و کەسێن نێزیکی ئالیێن هەڤالێن ئیرانێ بن. هەڤدەم، زێدانی دادگەها فیدرالی ژی راسپارد کو د بەژەوەندیا هەمان ئالیان دا کار بکەت. پشتی ئەنجامێن هەلبژارتنان هاتینە راگەهاندن و رەوتا سەدری پتریا کورسیێن پەرلەمانی برین، ل دەستپێکێ دادگەها فیدرالی وەسا خۆ دیار کر کو ب رەنگەکێ هەڤسەنگ کار دکەت، لێ پشتی بۆ دەمەکێ درێژ، دادگەهێ چەندین بریار د بەرژەوەندیا چارچووڤەیێ هەماهەنگیێ دا دان کو هەڤپەیمانیەکا هەڤڕکا سەدری یە و نێزیکی ئیرانێ یە.

ئێک ژ گرنگترین بریارێن ل وی دەمی دادگەها فیدرالی د بەرژەوەندیا چارچووڤەیێ هەمانگیێ دا و ل دژی سەدری داین ئەو بوو ل دەما شرۆڤەیەکا نوی دایە ماددەیا دەستووری یا چەوانیا هەلبژارتنا سەرۆکێ پەڕلەمانی. ل گۆرەی وێ ماددەیا دەستووری، پێدڤیە دو ل سەر سێ یا پەرلەمانتارێن د روینشتنا هەلبژارتنا سەرۆکێ پەرلەمانی دا دئامادە، دەنگی بۆ دیارکرنا سەرۆکێ پەڕلەمانی بدەن، لێ دادگەها فیدرالی د شرۆڤەیا نوی دا وەسا دیار کر کو پێدڤیە دو ل سەر سێ یا ئەندامێن پەرلەمانی د روینشتنێ دا دئامادە بن تا کو سەرۆکێ پەرلەمانی ب رەنگەکێ شەرعی بهێتە هەلبژارتن. ئەڤ شرۆڤەیە ژی د بەرژەوەندیا چارچووڤەیێ هەماهەنگیێ دابوو. چارچووڤەیێ هەماهەنگیێ بایکۆتا روینشتنێن پەڕلەمانی کر، ئەڤە بوو ئەگەر د چ روینشتنێن پەرلەمانی دا نیساب تەمام نەبیت و تا گەهشتیە وی ئاستی پەرلەمانتارێن مەزنترین فراکسیۆن، فراکسیۆنا سەدری هەموو دەست ژکار بکێشن و مەیدانا پەرلەمانی و پێکئینانا حکومەتێ بۆ چارچووڤەیێ هەماهەنگیێ بمینیت.  

بریار ل دژی هەر ئالیەکێ نە ل گەل ئیرانێ، هەرێما کوردستانێ ژ وان

ل مەها شواتا سالا 2022یێ دادگەها فیدرالی یا ئیراقێ بریار دا کو یاسایا سالا 2007ێ یا هەرێما کوردستانێ یا دەربارەی پەترۆلێ، یاسایەکا نەدەستووری یە. هەرچەندە پێشتر هەموو ئالی دهەڤڕابوون کو د دەستوورێ ئیراقێ دا سەرەدەریا هەرێما کوردستانێ د بابەتێن گرێدای ووزێ دا ب تەمامی ئاشکرا نینە و یاسایا سالا 2007ێ یا هەرێما کوردستانێ، وێ ڤالاتیێ پڕ دکەت. لێ دادگەها فیدرالی ئەو بریار دا داکو پارتی دیمۆکراتی کوردستان ژ هەڤپەیمانیا سەدری دویر بکەت و مەیدان بۆ ئالیێن شیعی یێن نێزیکی ئیرانێ ڤالا ببیت.

دادگەها فیدرالی ل ڤێرێ نەراوەستیا، بەلکو ل مەها کانوونا دویێ یا سالا 2023یێ ژی بریار دا کو هنارتنا بودجەیا هەرێما کوردستانێ ژ ئالیێ ئیراقێ ڤە، نەدەستووری یە و ل مەها گولانا هەمان سال ژی بریار دا کو پەرلەمانێ کوردستانێ پەرلەمانەکێ دەمبسەرڤەچوویە و پێدڤیە هەلبوەشیت.

ژبلی هەرێما کوردستانێ، ل مەها ئیلوونا ئەڤسالە دا، دادگەها فیدرالی بریارا هەلوەشاندنا رێککەفتنا ئیراقێ و کوێتێ یا سالا 2012ێ یا گرێدای رێکێن دەریایی ل کۆریدۆێ خۆر عەبدوللا دا و ئەڤ بریارە ژی هەر بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن ئیرانێ بوو. ئەڤە بوو ئەگەر کو پەیوەندیێن دپلۆماسی یێن ئیراقێ و کوێتێ گەلەک تێک بچن، ل وی دەمی محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرێ ئیراقێ نەچاربوو مایتێکرن د بابەتی دا کر و فائق زێدان ژ وێ بریارێ لێڤەبوو.

دادگەها فیدرالی ل وێرێ رانەوەستیا و تاکە سەرکردەیێ سوننی یێ شیای خۆ دیار بکەت و ئالیێن سوننی ل بن دەستهەلاتا خۆ نێزیکی ئێک بکەت، محەمەد رێکان حەلبووسی بوو. حەلبووسی هەڤدەمی چەندین حکومەتان و خۆلێن پەڕلەمانی، سەرۆکێ پەڕلەمانی بوو و تاکە کەس بوو شیای سوننەیان نێزیکی ئێک بکەت، لێ دادگەها فیدرالی ل مەها چریا دویێ بریارا لادانا وی ژ سەرۆکاتیا پەرلەمانی و هەروەسا ئەندامەتیا پەرلەمانی دا.

کارڤەدان

هەرچەندە ئەو بریارێن دادگەها فیدرالی ددەت، بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن ئیرانێ ل ئیراقێ و هەبوونا بالادەستیا تەهرانێ نە، لێ فائق زێدان دبێژیت: وان ئەو بریار بۆ ڤەگەڕاندنا مەرکەزیەتا دەستهەلاتێ بۆ بەغدایێ و لاوازکرنا حوکمێ زاتی یێ کوردان داینە. زێدان دبێژیت: ب ڤەگەڕیانا مەرکەزیەتێ بۆ حکومەتا ئیراقێ، رەوش دێ سەقامگیر بیت و ئیراق دێ ئارام بیت. زێدانی ئەڤە ل مەها شواتا 2022یێ دا دوپات کریە و گۆتارەک ل سەر ڤی بابەتی نڤیسی یە.

زێدانی بێهنفرەهیەکا ستراتیژی هەیە، هەر بریارەک یان یاسایەکا ل دژی بەرژەوەندیا ئیرانێ هەبیت، ئەو وێ بریارێ لانادەت، بەلکو ب هەدارەکا مەزن کار ل سەر دکەت و شرۆڤەیەکا جودا ددەتێ. هەروەسا زێدانی نوکە نڤشەکێ نوی یێ دادوەران ل بن کارتێکرنا دادوەریا ئیرانێ فێر کرینە و ل پاشەرۆژێ دەستهەلاتا دادوەریا ئیراقێ دێ کەڤیتە د دەستێن وان دا. زێدان بزاڤان دکەت بەرژەوەندیێن ئیرانێ ل گەل وەلاتێن رۆژئاڤا ژی بپارێزیت و بەلگە ل سەر ڤێ، زێدان پێشتر چوویە لەندەن و پاریسێ و داخواز کریە بچیتە ئەمریکا ژی.

سێلین ویسال – ئینستتیۆتا واشنتون بۆ سیاسەتا رۆژهەلاتا نێزیک