نەتەوەیا ئەرەب بەری هاتنا ئیسلامێ، تەنێ ل نیڤگراڤا ئەرەبی دژیا. نە گەلەک دوور هەما ل یەمەنا ژێرتری وێ حەبەشی دژیان، ل شامێ ئانکۆ سووریا، ئۆردن و فلستینا نها رۆم و بیزەنتی دژیان، ل ئیراقێ کورد و فارس، ل مسرێ ژی قبتی و ل باکورێ ئافریکایێ ژی عەشیرێن بەربەر دژیان. لێ ل سەردەما ئەمەوییان و سیاسەتا وان یا ئەرەبکرنێ دا، شوونوارێن وان نەمان و هەمی بوونە ئەرەب و نها ژی خوە وەک دەولەتێن ئەرەبی د حەسبینن. ئەگەرا ژناڤچوونا ڤان نەتەوەیان ل ڤان دەڤەران نە کۆمکۆژی بوون، لێ سەنگەرێ وان یێ زمانی هاتە داگیرکرن. زمان ژبۆ مانا نەتەوەیێن بندەست داوی سەنگەرێ بەرگریێ یە. دەما ئەو سەنگەر ژی هات شکاندن ئێدی رۆژا وێ نەتەوەیێ ئاڤابوو و ناڤێ وێ ژی تەنێ دێ د کتێبێن دیرۆکێ دا بهێت دیتن. ئوو ئەڤ گۆتنا ئاسترێدا ڤان بۆسێکێتسێ ل بیرا مە دئینت "یەکیتی یا زمان و نەتەوەیێ سۆزا مانا ئەبەدیەتێ ددت".

      تەڤی کۆ ب درێژاهی یا دیرۆکێ گەلەک هزرڤانان زمان بلندتر ژ ئالاڤەکێ تێگەهشتن و دانوستاندنێ نەدیتی یە، لێ ئەڤرۆ وەزیفەیا زمانی گەلەک مەزنترە. ل سەر دەما پەیدابوونا خەیالا نەتەوەیی، زمان ب رەنگ و پێناسەیەکا نوو هاتە مەیدانێ ئێدی ئەو بوو پرسەکا گرێدایی ئەنتۆلۆژی یا نەتەوەیی. ئەم ل سەردەما نوودەمیتی ئانکۆ مۆدەرنیزمێ دەنگ و بانگێن بلند دبهیسین کۆ دبێژن: "زمان ئێدی قەت رەگەزەکێ سەرەکی یێ پێکئینانا نەتەوەیێ نینە". ژبەرکۆ د بەرێخوەدانا نوودەمیتیێ دا نەتەوە نە یەکەیەکا کلتۆری یە، لێ یەکەیەکا سیاسی یە. وەکی گێلنەر دبێژت "هەکەر ئەم نەشێن کلتۆری پێناسە ژی بکین لێ وێ دزانین کۆ زمان پێکئینەرێ سەرەکی یێ کلتۆری یە".  دیسان ئەو ل وێ باوەرێ یە کۆ هندی نەتەوەپەرستی ئانکۆ ناسیونالیزمە تێگەهەکێ سیاسی یە، نەک کلتۆری. لێ ئینکارا وێ ناکت کۆ زمان د پێڤاژوویا سیاسیکرنا نەتەوەیێ دا رۆلەکێ مەزن دبینت دا کۆ نەتەوە ب دەولەتێ بگەهت کاملانا خوە.

      ژبەر ڤێ ژی زمان ئەڤرۆ ژی د پرۆژەیێ نوودەمیتیێ دا وەک ئامرازەکێ سیاسی دهێت دیتن، کۆ دشێت ژبۆ درستکرنا دەولەتەکا نەتەوەیی و کیینی یا وێ بئێت بکارئینان. لەوما دەولەتێن خوەسەر رادبن زمانەکێ دیارکری ب سەر زمانێن دی دئێخن و دکن زمانێ فەرمی دا کۆ یەکگرتنا سیاسی، کلتۆری، وەلاتی، پەروەردەیی و درستکرنا هەڤسۆزیێن هەڤبەش و شێوازەکێ ژیانێ یێ هەڤبەش درست ببت. ڤێجا زمانێ یەکگرتی ببت بەردەستکارێ رحا نەتەوەیی و نوونەراتی یا کیینی یا نەتەوەیی بکت. ئانکۆ ب رێکا زمانی ئەم دشێن دەولەتەکێ درست بکین کۆ وەلاتیێن وێ باوەر ژ چیرۆکەکا یەکگرتی بکن. و یەکگرتن چییە ژبلی باوەرکرنەکا گشتی ب چیرۆکەکێ؟

سیاسەتا زمانی

     نەبوونا زمانەکی پیڤانکی ئانکۆ ستاندەر رامانا پر زمانیێ ددت، پر زمانی ژی رامانا رەنگ، هزر، تەرزێن ژیانێ، کلتۆر و هەڤسۆزیێن جدا جدا ددت. ئەڤە دبتە ئەگەرا درستبوونا کیینی ئانکۆ ناسنامەیێن ژ هەڤ جدا و پارچەبوونا نەتەوەیێ. کۆ ئەڤ ژی دگەل رحا نەتەوەپەرستیێ یەکناگرت ژبەرکۆ دەولەتا نەتەوەپەرست بزاڤا یەکرەنگیێ نەک پررەنگیێ ددت. پارچەبوونا سۆزا نەتەوەیی دەرئەنجامێ پارچەبوونا زمانێ وێ یە. ژبۆ میناکێ ل دەما زارێن رۆمانی بووینە زمانێن ژ هەڤجدا و زمانێن ئیتالی، سپانی، فرانسی و پرتۆگالی پێکئینای، ڤێجا ئەو بوونە نەتەوەیێن خوەسەر و شارستانیەتێن خوەسەر. ژبەر گرنگی یا هندە مەزن یا زمانی ل سەر دابەشبوون و چەوانی یا هزرکرنا مرۆڤان، کۆمەکا هزرڤانێن مەزن ل ئەورۆپایێ دەرکەڤتن کۆ ڤیا ئاقلێ جڤاک و نەتەوەیان ب رێیا رێسا و دستۆرێن زمانێ وان ب خوینن. ساپیر یەکە ژ وان میناکان کۆ ئەو دبێژت "مرۆڤ تەنێ د جهانا ماددی دا ناژیت ئان تەنێ د جهانا چالاکیێن جڤاکی دا ناژیت، لێ ئەو کەڤتییە بەر رەحما زمانان، ئەو د ناڤ زمانی دا دژیت. جهانا مە یا حەقیقی بەرهەمێ زمانی یە. زمانێن جدا هزرکرنێن جدا بەرهەم دئینن، چ جڤاک نکارن جهانێ ژ دەرڤەیی چارچووڤەیێ زمانێ خوە ببینن".

درستبوونا زمانەکێ پیڤانکی ژبۆ کوردان هەر وەکی ئاڤ و هەوایی و خوارنێ گرنگە، لێ وە دیارە کۆ دەرفەتێن دیرۆکی یێن کۆ زمانێ پیڤانکی کۆ د خالەکێ دا درست دبت ژ دەست مە چوونە، زالبۆنا سۆزێن ناڤچەیی و لۆکالی ل سەر کتەکەسێ کورد، دیسان پارچە-پارچەبوونا ئاخا کوردستانێ و ژ هەڤجدابوونا قەدەرا کوردان، زەحمەتییا درستبوونا زمانەکێ پیڤانکی ددت بەر چاڤێن مە. لەوما ژی درستبوونا زمانەکێ پیڤانکی دبت کارێ پێڤاژوویەکا دوور و درێژ بت. لێ ئەڤرۆ ژی دەست ب چێکرنا وێ پێڤاژوویێ بهێت کرن هەر باشە. دبێ دەستپێ بکت ژ خورتکرنا هەستا نەتەوەیی و لەوازکرنا سۆزا ناڤچەیی و مفاوەرگرتن ژ تەکنۆلۆژیا و مەدیا و مەدیایا جڤاکی ب پرۆژەیەکێ بهێز ڤە کۆ دەنگێ مە بگەهینت پارچەیێن دی. ژ ئالیەکێ دی ڤە جهانا مە گەلەک ب لەز گاڤان دهاڤێژت، ئەو قەت ل بەندا مە نامینت. پێشکەڤتنا ب لەز یا پیشەسازی و تەکنۆلۆژیایێ خەتەری ئێخستییە سەر گەلەک زمانان. زانست زمانێ خوە دسەپینن، زمانێ کۆ نەبت زمانێ زانستان دێ ژ کاروانی ڤەمایی بمیت. ژ ئالیەکێ دی ڤە زمانێ کوردی کەڤتییە دەستێ کوردینەزانان، مەترسی یا وان کێمتر نینە ژ مەترسی یا بزاڤێن نەتەوەپەرستانە یێن نەتەوەیێن سەردەست. ب رەنگەکێ گشتی درەنگە هەکەر سیاسەتەکا زمانی یا ب هێز نەهێت دارشتن و هێزەک ب ئیرادەیەکا مەزن ب ماددی و مەعنەوی پشتەڤانیێ نەکت، ژبەر ڤێ ژی سیاسەتەک کۆ ڤان خالان ب بەرچاڤ وەربگرت گرنگە:

• درستکرنا ئەلیتە ئانکۆ نۆخبەیەکا زمانزانێن کورد یا راستەقینە. کۆ دەستهەلات هەبت زمانێ ناڤەندێن خواندنێ، نڤیسینێ، وەرگێرانێ، بازاری، مەدیایی..هود ئاراستە بکت.

• چاکسازیکرن د دەرسدەر و دەرسنامە و کتێبێن زمانێ کوردی دا ل دبستان و زانینگەهان بهێت کرن دگەل چاڤدێریەکا توند ل سەر پێڤاژوویا خواندنێ ل بەشێن زمانێ کوردی.

• درستکرنا سازیەکا مەزن یا وەرگێرانێ کۆ ب زمانەکێ کوردی یێ درست ب بەرهەمان دا بچن.

• ڤەکرنا خۆلێن زمانی یێن بەردەوام هەم ژبۆ بهێزکرنا ئاستێ کوردیخوازان، هەم ژی ژبۆ بیانیێن کۆ دخوازن فێری زمانێ کوردی ببن. یا فەرتر ئەوە کۆ سازیەکا تایبەت بهێت درستکرن بۆ فێرکرنا بیانییان ب زمانێ کوردی. رێژەیەکا باش ژ ئەرەب، ترک، فارسان و  بیانییان ل کوردستانێ دخوینن و کار دکن و دژین، دبێ پشکدارییا د خۆلێن زمانێ کوردی دا  ببیت مەرجێ بەردەوامیێ.

• دبێ مفا ژ فەرمیبوونا زمانێ کوردی ل ئیراقێ بهێت وەرگرتن و دبستان و ناڤەندێن خواندنێ و خۆلێن زمانێ کوردی ل باژارێن ئیراقی "بزاڤ بهێت کرن بۆ پارچەیێن دی یێن کوردستانێ ژی" بهێن ڤەکرن، و سیاسەتەکا ب هێز ژبۆ بلندکرنا ئاستێ زانینا زمانێ کوردی ل جەم کوردان و دیسان کوردیفێرکرنا ئیراقییان بهێت دانان کۆ بەرانبەری هندێ مفاییەکێ ماددی وەربگرن.

• خۆلێن تایبەت ژبۆ فەرمانبەران بهێن ڤەکرن دا کۆ نڤیسینێن خوە یێن کارگێری ب زمان و رێنڤیسەکا درست بنڤیسن.

• ڤەکرنا ناڤەند و رێکخستی و سمینارێن بەردەوام ل سەر زمانێ کوردی.