ئه‌گه‌رێن په‌یدابوونا ناكۆكیان دناڤبه‌را سوودانى و سه‌ركرده‌یێن چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دا چنه؟
بەلاڤ بکە
گاڤ – راپۆرتا شڕۆڤه‌كارى
ژماره‌یه‌كا ناكۆكیێن نوى دناڤبه‌را هێزێن چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دا و ب تایبه‌ت دناڤبه‌را سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ و هنده‌ك سه‌ركرده‌یێن چارچووڤه‌ى دا په‌یدابووینه و ژماره‌یه‌كا ئه‌گه‌ران وه‌كى بودجه‌یا ئیراقێ، پلانا گوهۆڕینا وه‌زیران، باده‌كا هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان و قه‌زایان و به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ر لایه‌نه‌كێ د چارچووڤه‌ى دا ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى یێن ڤان ناكۆكیانه.
هێزێن چارچووڤه‌ى و ناكۆكیێن ل دۆر بودجه‌یێ
ژماره‌یه‌كا ژێده‌ران ژ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ ئه‌ڤرۆ شه‌مبیێ دیاركرن كو چارچووڤه ژ پێشكێشكرنا سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ بۆ بودجه‌یه‌كا سێ سالى ژ بۆ په‌رله‌مانى ل جهێ بودجه‌یا ئێك سالى دلگرانه.
وان ژێده‌ران بۆ مالپه‌رێ عه‌ره‌بى پۆست دیاركرن؛ سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ بودجه‌یه‌ك پێشكێشكریه كو مه‌زنترین بودجه‌یه ل گۆره‌ى رادده‌یێ خه‌رجیان هه‌روه‌سا بلندترین رێژه‌یا كورتئینانێ تێدا هه‌یه و ئه‌ڤ چه‌نده جهێ دلگرانیێ یه.
دیار ژى كرن كو رژدیا سوودانى ل سه‌ر ده‌ربازكرنا بودجه‌یا سێ سالى سه‌ره‌راى نه‌سه‌قامگیریا بهایێن په‌ترۆلێ د بازارێن جیهانى دا بوویه جهێ دلگرانیا چارچووڤه‌ى.
ئاماژه دانه وێ چه‌ندێ ژى "چارچووڤه ژ وێ چه‌ندێ دترسیت كو مه‌ره‌ما سوودانى ژ پێشكێشكرنا بودجه‌یا سێ سالى كونترۆلكرنا حكومه‌تێ و په‌راوێزكرنا هه‌ڤپشكێن وى بیت ژ بۆ بجهئینانا پلانێن وى یێن نه‌راگه‌هاندى".
زێده ژى كرن: سوودانى دڤێت ژ فشارێن هێزێن سیاسى یێن هه‌ڤپه‌یمان ل گه‌ل وى و هه‌روه‌سا یێن دژى سیاسه‌تێن وى ئازاد ببیت و بجهئینانا سیاسه‌تا حكومه‌تێ د ده‌ستێن وى ب تنێ دا بیت.
وان ژێده‌ران بۆ وى مالپه‌رى خۆیا ژى كرن كو "دانانا رۆناهیا كه‌سك ژ به‌رى نوكه بۆ سوودانى بۆ دارشتنا بودجه‌یا سێ سالى جهێ دلگرانیێ یه، هه‌ڤده‌م ئه‌گه‌ر ئه‌و چه‌نده نه‌هاتبا كرن ژى دا ناكۆكى دناڤ هه‌ڤپه‌یمانیا برێڤه‌برنا ده‌وله‌تێ دا رویده‌ن".
ئاشكرا ژى كرن "سه‌ركرده‌یێن چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دبینن كو دانا رۆناهیا كه‌سك ژ به‌رى نوكه بۆ سوودانى بۆ دارشتنا بودجه‌یا سێ سالى، ب رامانا ئازادبوونا وى ژ فشارێن په‌رله‌مانى و بجهئینانا وى بۆ ئارمانجا خۆ یا گرێداى گوهۆڕینێن وه‌زارى بێى رازیبوونا چارچووڤه‌ى ژى دهێت".
وان ژێده‌ران ئه‌ڤ چه‌نده ب قه‌یرانه‌كا مه‌زن بۆ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ لقه‌له‌مدان و دیار ژى كرن كو ئه‌ڤه گه‌فه ل سه‌ر سه‌قامگیریا حكومه‌تێ، ل ده‌مه‌كێ نابیت رازیبوون ل سه‌ر بودجه‌یا سێ سالى هه‌بیت هه‌روه‌سا د شیان دا نینه ژى نه‌رازیبوون ل سه‌ر بهێته كرن و ناكۆكى زێده بن.
محه‌مه‌د شیاع سوودانى سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ ل رۆژا 13/3/2023 په‌سه‌ندكرنا حكومه‌تێ بۆ بودجه‌یا گشتى یا ئیراقێ بۆ سالێن 2023، 2024 و 2025 راگه‌هاند بوو و پاشى بۆ په‌رله‌مانى ره‌وانه كربوو و ل وێرێ خواندنا ئێكێ و یا دوێ بۆ هاتبوو كرن و ره‌نگه ل دوشه‌مبیێ يان سێشه‌مبیێ ده‌نگدان ل سه‌ر ده‌ستپێبكه‌ت.
باده‌كا هه‌لبژارتنان
باده‌كا هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان و قه‌زایان ل ئیراقێ ئه‌گه‌ره‌كێ دى یێ په‌یدابوونا ناكۆكیانه دناڤبه‌را سه‌ركرده‌یێن چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دا.
ل گه‌ل نزیكبوونا ژڤانێ هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان و قه‌زایان ل 6/11/2023 ناكۆكیێن سیاسى دناڤبه‌را هه‌ڤپه‌یمانیێن ژێكجودا دا هه‌روه‌سا دناڤبه‌را ئێك هه‌ڤپه‌یمانى ژى دا په‌یدابووینه.
ل گۆره‌ى زانیاریێن گاڤ؛ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ د هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان و قه‌زایان دا به‌ره‌ڤ ژێكڤه‌بوونێ ڤه دچیت و دهێته چاڤه‌رێكرن هه‌ر هه‌ڤپه‌یمانیه‌كا د چارچووڤه‌ى دا ب فراكسیۆنه‌كا جودا پشكداریێ د وان هه‌لبژارتنان دا بكه‌ت، چونكى تا نوكه هه‌ڤپه‌یمانى و ره‌وتێن دناڤ چارچووڤه‌ى دا هه‌روه‌سا سه‌ركرده‌یێن وان ل سه‌ر پشكداریێ د هه‌لبژارتنان دا ب سیغه‌یه‌كا هه‌ڤپشك هه‌روه‌سا ل سه‌ر شێوازێ برێڤه‌برنا پارێزگه‌هان پشتى هه‌لبژارتنان و به‌هرا هه‌ر هێزه‌كا سیاسى رازی نه‌بووینه.
ژێكژێكبوون نه ب تنێ دناڤ هه‌ڤپه‌یمانیێن دناڤ چارچووڤه‌ى دا په‌یدا بووینه به‌لكو ده‌رباز بووینه بۆ دناڤ ئێك هه‌ڤپه‌یمانى ب خۆ ژى دا، ل گۆره‌ى ژێده‌ره‌كێ بۆ گاڤ دیاركرى، وه‌كى ناكۆكیا ڤێ دویماهیێ دناڤبه‌را نورى مالكى سه‌رۆكێ ده‌وله‌تا یاسایێ و محه‌مه‌د سه‌یهۆد ژ ده‌وله‌تا یاسایێ دا كو بوویه ئه‌گه‌رێ دابڕانێ و په‌راوێزكرنا مالكى بۆ وى هه‌روه‌سا تا گه‌هشتیه دویرئێخستنا وى ژ هه‌ڤپه‌یمانیا ده‌وله‌تا یاسایێ و ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌و په‌رله‌مانتاره دێ به‌ربژارێن گرێداى خۆ د هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان دا د لیستا ره‌وتێ فووراته‌ین دا و ژ ده‌رڤه‌ى ده‌وله‌تا یاسایێ به‌ربژار كه‌ت و مالكى ژى ل كه‌سه‌كێ دى ژ عه‌شیره‌تا سوودانى دگه‌ڕیت دا كو ب رۆلێ محه‌مه‌د سه‌یهۆد سوودانى د هه‌لبژارتنان دا رابیت.
ده‌وله‌تا یاسایێ دێ ب 30 به‌ربژاران پشكداریێ د هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان و قه‌زایان دا كه‌ت و پێگوهۆرێ سه‌یهۆدى د ده‌وله‌تا یاسایێ دا بۆ هه‌لبژارتنان هاتیه ده‌ستنیشانكرن كو ئه‌و ب خۆ پشكداریێ تێدا ناكه‌ت به‌لكو دێ رێكخستنێ كه‌ت و پشكداریێ د خۆلان دا ل ناڤ و ده‌رڤه‌ى ئیراقێ كه‌ت، ل گۆره‌ى هه‌مان ژێده‌ر.
ل هه‌مبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژماره‌یه‌كا سه‌ركرده و په‌رله‌مانتارێن چارچووڤه‌ى دیار دكه‌ن كو چارچووڤه د ده‌مه‌كێ پۆزێتیڤ دا دبۆریت و ئه‌و چه‌ندا هه‌یى ب تنێ جوداهیا بۆچوونایه و ژێگرتنا كه‌سێن ژ هه‌ژى یه بۆ هه‌لبژارتنان و نه‌گه‌هشتیه ئاستێ ناكۆكیێ.
عارف حه‌مامى په‌رله‌مانتار ژ ده‌وله‌تا یاسایێ دیاركر كو چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ ژ ژماره‌یه‌كا فراكسیۆنان پێكدهێت كو هه‌مى ژ ئێك پێكهاته‌نه و پلانا نوكه ئه‌وه كو ب تاك تاك پشكداریێ د هه‌لبژارتنێن جڤاتێن پارێزگه‌هان دا بكه‌ن و پاشى پشتى سه‌ركه‌فتنێ هه‌ڤپه‌یمانیێ پێكبینن و زێده‌تر ژى بۆ گاڤ گۆت "مه‌ره‌م ژ ڤێ چه‌ندێ ئه‌وه دا كو هه‌ر فراكسیۆنه‌ك قه‌باره‌یێ خۆ و هێزا خۆ یا هه‌لبژارتنان بزانیت".
ل دۆر كه‌سێن خۆ بۆ هه‌لبژارتنێن بهێت به‌ربژار دكه‌ن خۆیا كر "هه‌مى فراكسیۆنان لژنه‌یێن تایبه‌تمه‌ند هه‌نه كو كه‌سایه‌تێن ده‌ستنیشانكرى به‌ربژار دكه‌ن. د هه‌ڤپه‌یمانیا ده‌وله‌تا یاسایێ دا، لژنه سه‌ر ئاستێ هه‌مى پارێزگه‌هان دهێنه پێكئینان و وێ ئۆفیسه‌كا هه‌لبژارتنان یا به‌رپرس ژ ژێگرتنا به‌ربژاران و پێشكێشكرنا وان بۆ لژنه‌یێن پارێزگه‌هێ هه‌یه و پاشى بۆ به‌غدا ل گۆره‌ى زنجیره‌یه‌كا رێكاران دهێنه ره‌وانه‌كرن".
گوهۆڕینا وه‌زیران
سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ ل ده‌مێ پێشكێشكرنا به‌رنامه‌یێ خۆ یێ وه‌زارى ئاماژه دا بوو وێ چه‌ندێ كو پشتى شه‌ش هه‌یڤان ژ ته‌مه‌نێ حكومه‌تێ، دێ ئه‌و هنده‌ك وه‌زیرێن نه ل ئاست گوهۆڕیت.
محه‌مه‌د شیاع سوودانى نیشانا پرسیارێ ل سه‌ر ژماره‌یه‌كا وه‌زیران دانایه و هزر د گوهۆرينا وان دكه‌ت، لێ ئه‌و بڕیاره دێ ژ لایێ هێزێن چارچووڤه‌ى ڤه ب كۆده‌تا ل سه‌ر وان هێته لقه‌له‌مدان ئه‌گه‌ر سوودانى تاكلایه‌نانه و بێى ڤه‌گه‌ڕیانێ بۆ وان بده‌ت.
ژماره‌یه‌كا ژێده‌ران ده‌رباره‌ى گوهۆڕینێن وه‌زارى یێن سوودانى بۆ مالپه‌رێ عه‌ره‌بى پۆست دیاركرن "گوهۆڕینێن وه‌زارى پێدڤى ب گه‌له‌ك خۆماندیكرنێ و رازیبوونێ ل سه‌ر ل گۆره‌ى سیسته‌مێ پشكپشكینه‌یێ یه و ئه‌ڤ چه‌نده د نوكه دا كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ته بۆ حكومه‌تێ ئه‌وا كو بزاڤان دكه‌ت رازیبوونا په‌رله‌مانى ل سه‌ر پرۆژه‌یاسایا بودجه‌یێ بده‌ستڤه‌بینیت".
ژێده‌ره‌كێ ژ هه‌ڤپه‌یمانیا ده‌وله‌تا یاسایێ ژ به‌رى نوكه دیاركربوو كو حكومه‌تا سوودانى حكومه‌ته‌كا هه‌ڤپه‌یمانى یه و ئه‌و نه‌شێت چ گوهۆڕینان ئه‌نجام بده‌ت بێى ڤه‌گه‌ڕیانێ بۆ هه‌ڤپشكێن خۆ د چارچووڤه‌ى دا و ئه‌گه‌ر سوودانى بڕیارا گوهۆڕینا وه‌زیران تاكلایه‌نانه دا، ئه‌ڤ چه‌نده ره‌نگه ببیته ئه‌گه‌رێ ڤه‌كێشانا باوه‌ریێ ژ وى.
ل گۆره‌ى میدیایێن ئیراقى؛ سوودانى ل رێكه‌كێ دگه‌ڕیت دا كو هه‌ڤپه‌یمانێن خۆ د چارچووڤه‌ى دا ب گوهۆڕینێن وه‌زارى رازى بكه‌ت، لێ چونكى وه‌زاره‌تێن كابینه‌یا سوودانى به‌هرا پارت و فراكسیۆنێن سیاسى نه، رازیكرنا سوودانى بۆ وان لایه‌نان ل سه‌ر گوهۆڕینا وه‌زیران كاره‌كێ گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته و ئه‌و رێكێ ناده‌ن سه‌رۆكوه‌زیرێ ئیراقێ ب بڕیارێن تاكلایه‌نى وه‌زیران ل سه‌ر وان بسه‌پینیت.
ناكۆكى ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیان
پشكه‌ك ژ ناكۆكیێن دناڤ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دا بۆ ناكۆكیێن ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیان ڤه‌دگه‌ڕن.
عه‌لى به‌یده‌ر شرۆڤه‌كارێ سیاسى ل دۆر ئه‌گه‌رێن ناكۆكیان دناڤ چارچووڤه‌ى دا بۆ گاڤ دیاركر "ره‌وتێن سیاسى، پارت و هه‌ڤپه‌یمانیێن دناڤ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دا به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌ڤپشك ئه‌و هه‌مى كۆمڤه‌كرینه و د ئه‌نجام دا د بن ئێك سیهوانه‌ڤه كۆمبووینه، ئه‌ڤرۆ ره‌نگه ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندیه ژ كێشه‌یه‌كێ بۆ ئێكا دى بهێته گوهۆڕین".
ناڤهاتى زێده ژى كر "هه‌ر لایه‌نه‌كێ سیاسى حه‌زا بده‌ستڤه‌ئینانا رووبه‌ره‌كێ به‌رفره‌هتر د قووناغا بهێت دا دكه‌ت و ب تایبه‌ت د جڤاتێن پارێزگه‌هان دا كو ب سازیێن جهێ پێگه‌هى دهێنه هژمارتن، هه‌روه‌سا ده‌رازینكه‌كن بۆ گه‌هشتنێ ب ئیستیحقاقان ب رێكا په‌یداكرنا نزیكبوونا جه‌ماوه‌رى".
