د. عادل خێرکی 

قەرەبالغییا هاتنوچوونێ ل باژێرێ زاخۆ رۆژانە د زێدەبوونێ دایە، زێدەباری تێستکرنا پلانا ئێک سایدکرنا جاددەیێن ناڤەندا باژێری ( کو ٦ سالە پلان بۆ هاتیە دانان) د ماوەیێ کێمتر ژ دوو حەفتیان دا هاتنوچوونا زاخۆ پلانا خوە هەلوەشاندن و هاتنوچوون وەکو شێوازێ بەرێ (دوو سایدی) زڤری، راستە ئێک ژ ئەگەرێن سەرەکی یێن قەرەبالغیێ زێدەبوونا ژمارا ترۆمبێلانە دناڤ باژێرێ زاخۆدا کو نزیک ١٠٠ هزار ترۆمبێلێن ئاکنجیێن زاخۆ و دەرڤەیی باژێری هاتنوچوونێ د ناڤەندا باژێری دا دکەن و سالانە ژی ١٧٪ێ رێژەیا ترۆمبێلان زێدە دبن لێ ئەگەرەکێ گرنگ ئەوە کو د ماوەیێ سالێن دەربازبوویی دا بابەتێ رێکخستنا هاتنوچوونا گشتی وەکو پێتڤی ل بەر چاڤ نەهاتیە وەرگرتن و ئەرکێ ب رێڤەبرنا هاتنوچوونێ ب وان کاربدەستان نەهاتیە دان کو بشێن خزمەتگوزاریێن ڤەگۆهاستن و هاتنوچوونا گشتی وەکو پێتڤی ل دویڤ خواستا خەلکی پێشکەشی دەڤەرێ بکەن. هەردیسان ئەگەرێ گرنگتر ژی ئەوە کو د سالێن دەربازبوویی دا ژێرخانەیا هاتنوچوونێ ل زاخۆ وەکو جاددە و کولان و نیشان و ئاماژەیێن هاتنوچوونێ و چوارڕیان و ئۆڤەرپاس ب رێک و پێکی نەهاتیە چێکرن  و ب شاشی هاتییە رێکخستن و سەنتەرێ باژێری و ئاڤەدانییا وێ وەکو پێتڤی ستراتیژی و پلانەکا دۆمدرێژ تێدا نەهاتیە پەیرەوکرن.

پێتڤییە د پڕۆژەیێن هاتنوچوونێدا بەرژەوەندا هاولاتییان ل بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن
 

پێش بچینە دناڤ هویرکاتیێن بابەتی دا، پێتڤییە سەرنجێ بۆ خالەکا گرنگ ڕابکێشین کو ئەو ژی د پرۆژەیێن ئەندازیاریا هاتنوچوونێ یان ئەندازیاریا ڤەگۆهاستنێ دا، ئەگەر سیاسەتا پرۆژەیی هەر ژ دەستپێکێ ب هویر و دویربینی نەهێتە دارێژتن ئەگەرێ سەرکەفتنا پڕۆژەیی کێم دبیت. د دیارکرنا ڤێ سیاسەتێ دا، خۆیادبیت کو پێتڤییە د ڤەکۆلینێن رێڤەبرنا هاتنوچوونێ دا ب تایبەتی و د هەمی پڕۆژەیێن ڤەگۆهاستن و وەبەرهێنان و هینانا ترۆمبێلان دا ب گشتی، ئەولەویەت ب خەلکی بهێتە دان و بەرژەوەندا هاولاتییان ل بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن. وەبەرهێنان و هینانا ترۆمبێلان ژ دەرڤە بۆ ناڤ وەلاتیدا ب وێ واتایێ یە کو ترۆمبێل زێدەتر دێ ل سەر رێکێن ناڤ باژێری هاتن و چوونێ کەن کو ئەڤەژی ب واتایا زێدەبوونا هاتنوچوون و قەرەباڵغیێ دهێت لێ ل هەمبەردا باشترکرنا تۆڕا ڤەگۆهاستنا گشتی و رێکخستنا ئاماژەیێن هاتنوچوونێ و پێگەهاندنا کارمەندێن هاتنوچوونێ د وارێ رێڤەبەری و رێکخستنا هاتنوچوونێ دا، قەبارەیێ هاتنوچوونێ دێ کێم دکەت.

یا دروست نینە رێکا پەیادەیا وەلاتیان ب سەر رێکا ترۆمبێلان دا بهێتە بەردان 
 

شەقام پێتڤییە یێ گۆنجایی بیت بۆ پەیادەیا. پێتڤییە شەقامێ پەیادە و ڕێڕەوێ ترۆمبێلێ کو بشێت د پانییا رێکێ دا جهێ خوە بکەت و رووبەرێ شوستەیێن شەقامان بهێتە زێدەکرن. و یا دروست نینە رێکا پەیادەیا وەلاتیان ب سەر رێکا ترۆمبێلان دا بهێتە بەردان. ل چوارڕیانێن باژێری ئێکجار هزر ل پەیادە و دەربازبوونا وەلاتیان نەهاتیە کرن و ب ڤێ چەندێ بەرەلایی د پەیادەکرنێ دا دبیتە ئەگەرێ قەرەبالغی و تێکچوونا رەوشا هاتنوچوونا ترۆمبێلا و ژ ئالییەکێ دیڤە شوستەیێن د ناڤ باژێری دا ژبەرکو ژ لایێ دوکاندار و خارنگەهـ و چایخانەیان ڤە زێدەگاڤی ل سەر دهیتەکرن، یان ژی وەسا جهێ پەیادە تەنگە و بەرفرەهـ نینە کو تێرا هندێ نینە دوو کەس مل ب مل دگەل ئێک تێڕا دەرباز ببن، خەلک نەچارن ل سەر رێکا ترۆمبێلان هاتنوچوونا خوە بکن و ب ڤێ چەندێ ژی رەوشا هاتنوچوونا ترۆمبێلا تێکدچیت.
ب مەرەما زێدەکرنا سەلامەتیا هاولاتیان و شوفێران ل سەر جادەیەکا کەمترین پەیادە تێدا هەبیت کو ل هەمی خالەکی دچنە ناڤ رێکێ دا، پێتڤییە پەڕین (دەربازبوون) بۆ پەیادەیا ببیتە دوو بەش بۆ هندێ پیادە بشێن ل دوورگەیا ناڤەڕاستدا بوەستن و پشکنینا ئاراستەیێ دی یێ هاتنوچوونا ترۆمبێلان بکەن.

کۆلانێن گەرەکێن ب ناڤەندا باژێریڤە گرێدایی د کەڤن و نە رێک و پێکن
 

ئێک سایدکرنا جاددەیێن باژێرێ زاخۆ د شیاندایە سەرکەفتی بیت ئەگەر شەقام و کۆلانێن وێ ب رێک و پێکی ب ئێکڤە بهێنە گرێدان. لێ ژبەرکو مەودایێ دناڤبەرا رێکێن کۆلانان دا گەلەک درێژن و رێک د کەڤنن و نە رێک و پێکن ب تایبەت کۆلانێن گەرەکێن تاخێن دچنە سەر ناڤەندا باژێری وەک کۆلانێن (نەصارا، رویتا، گوندک، ئازادی (جوهیا)، بەدرخان (حسێنیکێ)، عەباسیکێ، کێستە، ڕکاڤا، نورۆز و شەعبانیکێ، ژبەرکو ئەڤ کۆلان یان جاددەیێن لاوەکی دناڤ ڤان کۆلانان ڕا دەرباز دبن د گۆنجایی نینن بۆ هاتن و چوونا ئێک سایدیا باژێری، لەورا ئێک سایدکرنا جاددەیان دێ بیتە ئەگەر کو پتر قەرەبالغیێ پەیدا بکت و قەبارەیێ هاتنوچوونێ ل هەمی باژێری زێدەتر ببیت ژ ئەگەرێ تێکچوونا بالانسا هاتنوچوونێ.

رێکخستنا جاددەیان دێ قەرەبالغیێ چارەسەر کت نەک ئێک سایدکرنا وان
 

ل باژێرێ زاخۆ، ب دلنیاییڤە دبێژم نابیت ئەو شەقامێن د شیاندانە ببنە چوار هێڵ یان پتر بهێنە ئێک سایدکرن وەک جاددەیا ژ چوارڕیانا بارزان تا دگەهیتە سەرۆکاتیا باژێرڤانیا زاخۆ، جاددەیا ژ قوتابخانەیا ئامادەیا زاخۆ یا کوران تا دگەهیتە تلکەبەرێ و جاددەیا ل هەمبەر ئاڤاهیێ دادگەها کەڤن هەتا دگەهیتە ترافیکلایتا سەنتەرێ بێدارێ، ژبەرکو بتنێ رێکخستنا وان جاددەیان دێ قەرەبالغیێ چارەسەر کت نەک ئێک سایدکرنا وان. ئێک سایدکرن بۆ وان جاددەیێن دوو هێل هەبن دێ یا سەرکەفتی بیت و ئەگەرێ وێ ژی ئەوە کو شوفێرێن مە پابەند نینن ب دیسپلینا هێلێن هاتنوچوونێ.

راوەستیانەکا نە کۆنترۆلکری یا ترۆمبێلان هەیە ل ناڤەندا باژێری
 

سەرەڕایی هەمی هەولێن ڕێکخستن و ب ڕێڤەبرنێ، قەرەباڵغی بەرەڤ ناڤەندا باژێرێ زاخۆ د زێدەبوونێدایە. دگەل نزیکبوونا مرۆڤی ل سەنتەرێ باژێری، پانییا ڕێکا کێم دبیت ژ ئەگەرێ راوەستیانەکا نە کۆنترۆلکری یا ترۆمبێلان. فرەهکرنا ڕێکێن ناڤەندا باژێری و باشترکرنا چوارڕێیانان تێچوویێ وێ پتر دبیت و رۆژ بۆ رۆژێ مەحاڵ دبیت.

دەستپێکرن و دوماهیهاتنا دەواما خواندن و کارکرنێ دگەل ئێک هەڤدەم نەبیت

ئێک ژ رێکێن چارەسەرکرنا ڤێ کێشەیا قەرەبالغیێ، کێمکرنا ژمارەیا وان ترۆمبێلانە یێن کو دچنە دناڤ سەنتەرێ باژێری دا ب رێکا رێکخستن و پلانەکا ژیرانە و هاندان و هۆشیاریا خەلکێ د کارهینانا ئالاڤێن هاتنوچوونا گشتیدا و بۆ ڤێ چەندێ ژی پێتڤییە دەرفەتەکا باوەرپێکری پێشکێشی خەلکی بهێتەکرن کو ل سەرانسەری جیهانێ پێرابوونێن جودا جودا ل گۆرەیی نەخشەیێ ترافیکی یێ باژێری دگرنەبەر بۆ کێمکرنا هاتنوچوونێ کو دبێژنە ڤان ڕێسایان Traffic Calming. بۆ نموونە، دەمێ دەستپێکرن و دوماهیهاتنا دەواما خواندنێ و سازیێن حکومی و ڤەکرنا کارگەهان و کەرتێ تایبەت دگەل ئێک هەڤدەم نەبیت کو دەمژمێرەکی پێش یان پاشتر بیت.

ل چوارڕیانان ب ساناهییە هاوێشبوونا ترافیکێ بهێتە کرن
 

ئەگەر ئەڤ چەندا ل سەری مە ئاماژە پێدایی تێرا هاویشکرنا هاتنوچوونێ نەکەت، ل وی دەمی پلانەکا پێشکەفتی ژبۆ هاتنوچوونا ترۆمبێلان بهێتە دانان کو دناڤ کولان و جاددەیێن دەوروبەرێن سەنتەرێ باژێری ڕا یان ل وان چوارڕیانێن کو شیانێن باش هەنە ل دەرڤەیی سەنتەرێ باژێری ترۆمبێلان دەربازی سەنتەری بکەن و راوەستیانا بەڕەلا یا ترۆمبێلان د وان کۆلان و جاددەیان دا بهێتە رێکخستن ل وان گەرەکێن مە ل سەری باس لێ کری و ل چوارڕیانان ژی ب ساناهی یە ب کۆنترۆلا رۆناهیێ هاوێشبوونا ترافیکێ ژ قەرەبالغیێ بهێتە کرن و ل وان جهێن کو رافیک لایت تێدا هەنە ل سەنتەرێن باژێری چرکەیێن راوەستیانێ بهێنە زێدەکرن.

گۆڕەپانێن قوتابخانەیێن ناڤەندا باژێری ببنە پارکێن راوەستیانا ترۆمبێلان
 

هەر دیسان بۆ هندێ ترۆمبێلان شیانێن هەڵگرتنا سەرنشینان ل سەنتەرێ باژێری پتر هەبیت پێتڤییە چوونا هندەک جۆرێن ترۆمبێلا وەک (بارهەلگر، ترۆمبێلێن بازرگانی) بۆ ناڤ سەنتەرێن باژێری هەڤدەم نەبیت د گەل دەستپێکرنا دەواما خواندن و سازیێن حکۆمەتێ و فەرە دەمژمێرێن دیارکری بۆ وان هەبیت و بۆ ترۆمبێلێن تایبەت ژی کو د چنە ناڤ سەنتەرێ باژێری دا، زێدەباری قەدەغەکرنا راوەستیانێ ل هندەک جهێن دبیتە ئەگەرێ قەرەبالغیێ، راوەستییانا ترۆمبێلان ژی ببیتە ب پارە و ب دەمیڤە گرێدایی بیت و پارەیێ راوەستیانا ناڤ باژێری پتر بیت ژ یێ راوەستیانا ناڤ پارکەکا باژێری دا.
ئەگەر گۆڕەپانێن قوتابخانەیێن ناڤ باژێری ژی ل دەمێ دەواما خواندنێ ب دوماهی دهێت وەکو پارکەکی بۆ ترۆمبێلێن دچنە ناڤەندا باژێری بهێتە بکارهینان ب کۆژمەکێ پارەیێ دیارکری، دێ چەندەک ژ سەدێ بیتە ئەلتەرناتیڤێ کێم هەبوونا پارکێن راوەستیانا ترۆمبێلان دناڤ باژێری دا.