شینوار فەرھاد

خویندکارێ ماستەرێ د زانستێن سیاسی و پەیوەندیێن ناڤدەولەتی دا

د قۆناغێن پێشکەفتنێ و ڤەگوھاستنێ (ئینتیقالی) دا، ھەر مللەتەك دکەڤیتە بەر کۆمەکا پێلێن نوی، نوی د سەرەدەری و کارتێکرنێ دا. ل سێ دەھەیێن دەستپێکا سەدسالیا ٢١، مللەتێ مە بەرەڤ خۆشگوزەرانیەکا باش یا ئابۆری ڤە چوو، ھەروەسا وەکو ھەمی مللەتێن جیھانێ ئەم ژ پێلا پێشکەفتنا تەکنولۆژی و سۆشیال میدیا و ژیریا دەستکرد بێبەھر نەبووین، کو ئێك ژ قۆناغێن ھەرە ھەستیار بوو د دیرۆکا مرۆڤایەتیێ دا رویدایی و بوویە ئەگەرێ ئاسانکاریێن ھەرە مەزن د ژیانا مرۆڤان دا.

ھەلبەت ھەر قۆناغەکا گوھۆڕین و پێشکەفتنێ لایەنێن تاڕی ژی ب خۆڤە دگریت و ئێك ژ سیمایێن ئەڤێ قۆناغێ و پێشکەفتنێ ژی، بساناهیكرنا "بازارگەریا رەش" بوو، کو د شیاندا یە كا چەوا ژ بۆ بەرھەمەکێ خوارنێ یان جلوبەرگان ریکلامێ بکەیی و ب ساناھیتر بفرۆشی، ب ھەمان شێوە بۆ کار و بابەتێن قەدەغەکری ژی رێک ھاتنە خۆشکرن، سەرەرایی ھەبوونا گه‌له‌ك سانسۆر و بەربەستێن یاسایی و زۆربەیا جاران ب نھێنی ژی کار دھێتەکرن، لێ چ رێگرێن ب ھێز نەبووینە ژ بۆ "بازارگەریا رەش".

ژبەر ھەستیاریا بارودۆخێ ئەمنی و ھەبوونا گەلەک ھێزێن نەدەستووری و نەیاسایی ل ناڤخۆ و چوار دەورێن ھەرێما کوردستانێ و سەرەرایی ھەبوونا چاڤدێریەکا چڕ یا ئەمنی، لێ ئەڤ قەوارێ سیاسی ژ "بازارگەریا رەش" بێبەھر نەبوویە و لایەنێن دژبەر ژ ھێز و وەلاتێن دەوروبەر بۆ خۆ ب دەلیڤە دیتیە و ب ھویری کار ل سەر بەلاڤکرنا کار و بابەتێن نەیاسایی دکەن، کو ئێك ژ ئەوان کاران بەلاڤکرنا مادده‌یێن بێھۆشکەرە.

د نوکە دا، پتر ژ ھەر جارەکێ گەنجێ مە یێ بەرکەفتی تووشبوونێ یە ب مادده‌یێن بێھۆشکەر، چونکە کڕین و فرۆشتن و بەلاڤکرنا مادده‌یێن بێھۆشکەر ب ساناهیتر بوویە و ھەروەسا رێکێن بدەستڤەئینان و ژێدەرێن بەلاڤکرنێ بەردەوام یێن د زێدەبوون و پێشکەفتنێ دا.

لەورا گەلەک یا گرنگە خێزان و کەسوکار پتر ب ھەستیاری و جەخت سەرەدەریێ دگەل گەنج و سنێله‌یێن دەوروبەرێن خۆ بکەن و دویڤچوونەکا چڕ بۆ کار و چالاکیێن وان یێن رۆژانە بھێتەکرن. ھەروەسا پێدڤیەکا گرنگ و ھەرنوکەییە ل سەر سەرجەم سازیێن پەیوەندیدار ب پەروەردە و فێرکرنا سنێلە و گەنجان ڤە، دەست ب ھەوێن ھۆشیاریا دژی بکارئینانا مادده‌یێن بێھوشکەر بکەن و مەرجە ئەڤ ھەوە د فڕەلایەن بن دا کو کارتێکرنەکا پتر پەیدا بکەت.

بۆ نموونە، ل سەر ھژمارەیه‌کا لایەنێن نەرێنی یێن ئەڤی بابەتی ھۆشیاری بھێتە بەلاڤکرن. د دیتنا من دا، ئەڤ لایەنە د سەرەکی و گرنگن ژ بۆ جڤاکێ مە کو پێکدھێن ژ لایەنێن (ئایینی، یاسایی، جڤاکی و ساخلەمی). دەرباره‌ى لایەنێ ئایینی، ب شێوەیەکێ پۆخت گونەھ و حەرامی و قەدەغەکرنا مادده‌یێن بێھۆشکەر دناڤ سەرجەم ئایینان دا بھێتە روھنکرن و رێگریا شەرعی دەرباره‌ى بکارئینانا مادده‌یێن بێھۆشکەر بھێتە شڕۆڤەکرن. ھەروەسا ژ لایێ یاسایی ڤە، توندیا سزایان و گۆنەھباریا بکارئینان و بازرگانیکرنێ ب ماددێن بێھۆشکەر بھێتە شڕۆڤەکرن و روھنکرن. ب ھەمان شێوە، خالێن نەرێنی یێن لایەنێن جڤاکی و ساخلەمی ژی، ل دویڤ راوێژا کەسێن پسپۆر بھێنە دارشتن و کارتێکرنا مادده‌یێن بێھۆشکەر ل سەر ژێکڤەبوون و پرت و بەلاڤبوون و تێکدانا خێزانێ و جڤاکی و بابەتێن ژێکجودابوونا دایک و باب و ھەڤژینان ب شێوەیەکێ باش بھێنە شڕۆڤەکرن. ھەروەسا کارتێکرنا مادده‌یێن بێھۆشکەر ل سەر ساخلەمییا مرۆڤی و کارتێکرن و نیشانێن دومدرێژ ل سەر دەروون و ساخلەمییا کەسی و نەخۆشیێن ژ ئەگەرێن مادده‌یێن بێھۆشکەر دروست دبن ب شێوەیەکێ باش بھێنە بەرچاڤکرن.

ل دویماھیێ ژی داخوازا مە ژ ھەر تاکەکی ئەوە، ل جھێ خۆ ھەست ب بەرپرسیاریێ بکەین و نەھێلین چ تاکەکێ جڤاکێ مە ببیتە ئارمانجا پلانێن دژمنی و تووشی بکارئینانا مادده‌یێن بێھۆشکەر ببیت و جڤاکێ مە یێ پاراستی بیت ژ دیارده‌یێن خراب کو ئەڤرۆ جیھان ھەمی بزاڤێن خۆپارێزیێ بەرامبەر دكەت و بزاڤ بكه‌ین بھا و نەریتێن بلند یێن جڤاکێ خۆ بلند رابگرین و بپارێزین.