د. عادل خێرکی

دکتۆرا ب سیاسەت و کارگێرییا گشتی

پشكدارییا سیاسییا تاکی، ئێکەم چڕکەساتا گهۆڕینا شێوازێ سیاسی و ئیدارییێ وەلاتی یە ژ کەڤلۆژانکەکێ کلاسیک بۆ تێگەیشتنا وەلاتەکێ مۆدێرن، ل ڤێرێ دشێین بێژین کو سەرەدەرییا وه‌لاتییان بۆ کاریگەریکرن ل سەر بڕیار و پێکئینانا حکۆمەتێ د ئاستێن بلند و نزم دا ب پشكدارییا سیاسی و دەنگدان ژی وەکو فۆڕمێ هه‌ڤپشكێ بجهئینانا پشكدارییا سیاسی دهێتە دیتن. پێش ئەم به‌حس ل مۆدێلەکێ بکەین کو تێدا سیستەمێ هەلبژارتنێن گونجایی و کۆمەکا میتۆدێن گونجایی بۆ هەرێما کوردستانێ ب خوەڤە بگریت و دویڤچوونێ بۆ پێشنیاز و گفتوگۆییا بکەین، پێدڤییە ئێکەم جار ئەم ڤەخواندنێ بۆ تایبەتمەندیێن پێکهاتەیا سیاسییا هەرێما کوردستانێ بکەین.

کاریگەرییا سیستەمێ هەلبژارتنان ل سەر گەشەیا جڤاکی، ئابۆری و کولتۆری، نکۆلی لێ ناهێتەکرن

هەرچەندە پێکهاتەیا سیاسی ل هەرێما کوردستانێ دیاردەیەکا تاکەکەسی نینە، سەربەخۆیە ژ پێکهاتەیێن دی یێن جڤاکی لەورا ژی رەوشا جڤاکی، ئابۆری، کولتۆری و هتد ل دۆر سیستەمێ مە یێ سیاسی دزڤڕیت و د هەمان دەم ژی دا، کاریگەرییا سیستەمێ هەلبژارتنان ل سەر وەڕار و گەشەیا جڤاکی، ئابۆری، کولتۆری و هتد نکۆلی لێ ناهێتەکرن. ژبەر ڤێ چەندێ ئەم دشێین تایبەتمەندییێن سەرەکی یێن کو د وێنەیێ نوکە یێ پێکهاتەیا سیاسییا هەرێما کوردستانێدا دیار، ل بن ڤان سەردێران دا بکەینە چوار گرۆپ: گرۆپێ ئێكێ (هەبوونا ژمارەیەکا گەلەک ژ پارتێن کێم کاریگەر)، گرۆپێ دووێ (هەبوونا ژمارەیەکا کەسایەتی و رۆژنامەڤان و چالاکڤانێن سازیێن جڤاکێ سڤیل کو ب رۆلێ بێسیاسیکردن و ئەنتی پابەندبوونا ئایدیۆلۆژیا سیاسی ڕادبن)، گرۆپێ سێیێ (هەبوونا پارت و بزاڤێن د چارچووڤەیێ هەژموون و لایەنگرییا دووسەنتەرییا سیاسی و ئیداری دا ل کوردستانێ)، گرۆپێ چارێ (هەبوونا تاک و گرۆپێن گرێدانەکا زێدە و کاریگەر ب سیستەمێ جڤاکی و عەشیرەتگەریێ ڤە هەی).

دووسەنتەرییا ئیداری و سیاسی کاریگەری ل سەر پێکهاتەیا سیاسییا هەرێما کوردستانێ هەیە

ل ژێر رۆناهییا ڤان چوار گرۆپێن مە باس لێ کرین، خۆیا دبیت کو ئێک ژ وان ئه‌گه‌رێن گەلەک زیق و گرنگ یێن کو کاریگەری ل سەر پێکهاتەیا سیاسی یا هەرێما کوردستانێ هەی، دووسەنتەرییا ئیداری و سیاسی بوویە کو ئەڤەژی ڤەدگەریت بۆ نەبوونا ئاشتەواییا سیاسی دناڤبەرا ڤان دو سەنتەراندا و ئەڤ ئه‌گه‌ره‌ و گەلەک ئه‌گه‌ر و دەستوەردانێن دی یێن دەرەکی ل سەر هەرێمێ، لاوازی ئێخستییە سەر پرۆسێسا هەلبژارتنێن پەڕلەمانێ کوردستانێ کو د دەمێ خوە دا نەهێنە كرن و یا خویایە کو ژ ١٩٩٢-٢٠٢٤ێ (کو دبیتە ٣٢ سال) بتنێ هەلبژارتن بۆ (٥) خۆلێن پەرلەمانی هاتینە کرن ئانکو هەر (٦.٤) سالان ئێک هەلبژارتن بەرکەفتییە و ب ڤێ چەندێ بۆ مە دیار دبیت کو ئەزموونا حکومەتا تەک حزبی ل کوردستانێ سەرکەفتی نابیت و هەمی دەما حەزا حۆکمڕانییا تەک حزبی بوویە ئەگەر کو هەر پارتەکا سیاسی (ل ئێک ژ دو سەنتەرێن سیاسی و ئیداری ل هەرێمێ) هەولدایە بێی هەڤڕکی خۆ بگەهینیتە دەستهەلاتێ و ڤێ ئێکدوو نەقەبوولکرنا سیاسی وەسا کریە کو هەر لایەنەکێ ب هێز سەنتەرێ وێ یێ سیاسی و ئیداری ل ژێر هەژموونا وێ یا سیاسییا رەها دا بیت و د ماوەیێ ڤان ٣٢ سالێن دەرباز بوویی ژی دا ب وی رەنگی بوویە.

هەتا نوکە ژی هەرێما کوردستانێ یا باجا وان ١٥ سالێن بێ هەلبژارتن ددەت

ئەگەر نێرینەکی ل ئێکەمین ئه‌زموونا هه‌لبژارتنان بکەین کو ب شیۆه‌یه‌كێ دیموكراسی ل كوردستانێ، ل دویڤ یاسایا ژماره‌ (١) یا به‌ره‌یا كوردستانی ل ١٩\٥\١٩٩٢ێ به سه‌رپه‌رشتی و چاڤدێرییا نوینەرێن چه‌ندین رێكخراوێن بیانی، دێ بینین کو پارتی دیموکراتی کوردستان ب دەستڤەئینانا (٤٣٧٨٨٩) دەنگان ژ سەرجەمێ (٩٦٧٢٢٩) دەنگێن خەلکێ کوردستانێ کو دبیتە رێژەیا (٤٥٪)ێ، شیایە سەرکەفتنێ ل سەر کوالسیۆنا (ئێکەتیا نیشتمانییا كوردستانێ وحزبا زه‌حمه‌تكێشێن كوردستانێ) تۆمار بکەت ب جوداهییا (١٤٠٥٦) دەنگان لێ ڤێ سەرکەفتنێ ژی نەشیا دەستهەلاتا تەک حزبی ل کوردستانێ پەیرەو بکەت ژبەرکو لایەنێ بەرامبەر باوەری ب پرۆسێسا دیموکراسی و هەلبژارتنان نەهینا د رادەستکرنا سەنتەرێ خۆ یێ سیاسی و ئیداریدا ژبۆ ئێکسەنتەرکرنا کوردستانێ؛ ئەڤ چەندە ژی بوویە ئەگەر کو بۆ ماوەیێ (١٣) سالان هەلبژارتنێن پەرلەمانێ کوردستانێ نەهێنە کرن ل دەمەکی کو دڤیابا د وی ماوەیێ دەربازبوویی دا (٣) هەلبژارتنێن پەڕلەمانی تێدا هاتبانە كرن و ڤێ چەندێ رەوشەکا وەسا خراب پەیدا کر کو هەتا نوکە ژی هەرێما کوردستانێ یا باجا وان سالا ل سەر ئاستێ ناڤخۆ و دەرڤە ددەت.

نەبوونا ئاشتەواییا سیاسی ئەگەرێ بایکۆت و نه‌پشكدارییا سیاسییە د هەلبژارتنان دا

گفتوگۆ و ڕاسپاردەیێن چاڤدێرێن سیاسی و یاسایی و کەسانێن ئەکادیمی سەبارەت ب سیستەم و شێوازێن هەلبژارتنان یێن کو د گونجایی بن ل گەل پرۆسێسا دیمۆکراسیکرن و پشكداریكرنا سیاسی یا تاکێ کورد، پرسەکا گرنگە و باندۆرەکا زێدە هەیە ل سەر دیتن و پشتەڤانییا جڤاکێ نێڤدەولەتی ژبۆ پاراستنا هەرێما کوردستانێ. کاریگەرییێن سیستەم و شێوازێن هەلبژارتنان ل سەر پێکهاتەیا سیاسی و کاریگەریێن سیستەمێ هەلبژارتنان ل سەر رێکخستنا سیاسی د وەلاتیدا، کاکلکا پێشڤەچوونا وەلاتییە ژ روویێ ئابۆری، سیاسی و ئیداری و... هتد ڤە. هەر چەندە سیستەمێ هەلبژارتنان کو دیاریکەرێ سەرەکیێ رەنگڤەدانا ئەنجامێ هەلبژارتنانە د پەرلەمان و حکومەتێدا، لێ ل گەل هندێ ژمارەیه‌كا پارتێن هەرێمێ و فۆرما ڕێکخستنا وان حزبان و گەشەسەندن و پەیوەندیێن وان دگەل ئێکدو هێلا ژیانا سیاسی دیار دکەن، و ل هەرێما کوردستانێ هەمی جاران ئێکنەگرتن و نەبوونا ئاشتەواییا سیاسی دناڤبەرا پارتێن سیاسی دا رەنگڤەدانا خوە ل سەر ئاشتەواییا جڤاکی هەبوویە و ژبەر ڤێ چەندێ ئێدی جۆشا پشكدارییا سیاسی ئاراستەیێ خۆ گۆهارتییە بۆ بایکۆت و نه‌پشكدارییا سیاسی و هەتا نوکە میساقەکا مللی ژبۆ ئاشتەواییا سیاسی د پێناڤا پاراستنا نیشتمانی دا نەهاتییە ئەنجامدان و ئیمزاکرن کو کوردستانێ ژ ڤێ رەوشێ دەرئێخیت کو ب مخابنیڤە د هەلبژارتنێن پەڕلەمانێ ئێراقێ دا ل سالا ٢٠٢١ێ، رێژەیا نه‌پشكداری و بایکۆتا خەلکی ل هەر سێ پارێزگەهێن (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) گەهشتە (٥٥.٥٪)ێ ل دەمەکی کو د ئێکەم هەلبژارتنێن پەڕلەمانێ کوردستانێ دا ل سالا ١٩٩٢ێ رێژەیا بایکۆت و نه‌ پشكدارییا خەلکی ل ئاستێ (١٢.٦٪) بوو، کەواتە بۆ مە دیار دبیت کو پشكداریا سیاسی د ئاستەکێ گەلەک نزمدایە ئەڤەژی ڤەدگەریت بۆ هندێ کو پارتێن سیاسی ژێدەرێ کێشەیێنە و لێگەڕیانێ ل وان سیستەمێن هەلبژارتنان دکەن کو د بەرژەوەندا وان دا بیت نەک سیستەمێ سیاسیێ کوردستانێ لێ یا ئاشکرایە یە ژی د سیستەمێ سیاسی دا فاکتەرێ دیار د کێبڕکییا ئەکتەران دا؛ ئایدۆلۆژیا، بەرنامە یان پڕۆژەیێن سیاسینە. خۆیایە کو دەنگدەر ژی گەلەک بێتاوان نینن کو د ڕاستی دا هەلوه‌ستێ گەلەک دەنگدەران یێ زەلال نینە کا چ دڤێت لێ د سەرهندێ ڕا د مافدارن کو پشكدارییا سیاسی وەک مافەکی تەماشە بکەن و ل هەمبەر دەنگێن وان، لایەنێن سیاسی ژی دگەل وان دا د هاریکار بن.

ئەگەر جڤاک د دیمۆکراسیێ نەگەهشتبیت، سیستەمێ فرە حزبی، دێ پەڕلەمان و حکومەتەکا لاواز بەرهەم ئینیت

هەلبژارتن ژێدەرێ سەرەکیێ دەستهەلاتا رێڤەبرنا وەلاتی یە د رژێمێن دیموکراسی دا. ژبەرهندێ ژی سروشتییە پەیوەندییەکا نێزیک د ناڤبەرا سیستەمێ هەلبژارتنان و سیاسەتێ دا هەبیت. د ڤی چارچۆڤەی دا، سیستەمێ هەلبژارتنان کاریگەری ل سەر ژیانا سیاسی هەیە، ئەگەر جڤاک ب باشی د تێگەهێ دیمۆکراسیێ نەگەهشتبیت دبیت سیستەمێ فرە حزبی، پەڕلەمان و حکومەتەکا لاواز بەرهەم بینیت و ئەڤ هۆکارە ببیتە ئەگەرێ تێکچوونا پەیوەندییێن دناڤبەرا ڤان هەر دو سازییان دا و ئەڤ چەندە ل کوردستانێ زەق دیارە چونکی هەر لایەنەکێ پەرلەمانی هەول ددەت پەنایێ بۆ پێکئینانا هەڤپەیمانیێن کورتخایەن ل گەل پارتێن دیتر بدەت؛ ئەڤەژی گەلەک جاران دبیتە ئەگەرێ داخستن و هەلوەشاندنا پەڕلەمانی یان قەڕساندنا کارو بزاڤێن حکومەتێ؛ ژ بلی ڤێ چەندێ، ژبەرکو حکومەت ژ گەلەک لایەنێن رکابەر پێکهاتییە، ئەو کۆدەنگییا کو دەستڤە دئینیت گەلەک لاوازە و بجهئینانا بەرنامەیەکێ ئێکگرتی و دیارکری گەلەک قورس دبیت؛ و قەیرانان د ناڤخۆیا حکومەتێ پەیدا دبیت، ئەستەمە بهێتە چارەکرن.

گرنگە هەمی بۆچوونێن کۆمەلگەهێ دەرفەت پێ بهێتەدان

ئەو سیستەم و شێوازێن هەلبژارتنان کو ژ ئالیێ پارتێن بچویکڤە دهێنە پێشنیازکرن، ب شێوەیەکێ سەرەکی ل سەر بنەمایێ سیستەمێ نوێنەرایەتییا رێژەیی یە و ئەڤ سیستەمە ژی بۆ دیموکراسیێ پێدڤییە و گرنگە هەمی بۆچوونێن کۆمەلگەهێ دەرفەت پێ بهێتەدان. هەر ژبەر ڤی ئه‌گه‌رێ نەهێلانا بەربەستا سیاسی یا هەلبژارتنان ئێک ژ پێدڤیێن کۆمەلگەهێ یە کو ئارمانج ژێ پشتراسبتوونه‌ ژ سەقامگێری و نوێنەرایەتییا دادپەروەرانە و سەقامگێری، ژ روویێ واتەیا خۆ یا سیاسیڤە، ئەو رامانەیە کو حکومەت ژ روویێ پێکهاتە و ئارمانجێن خۆڤە ل سەر بنەمایەکێ درێژخایەن هاتییە پێکهینان لەوڕا کارکرنا سیستەمێ سیاسی ژی ل گەل ڤێ چەندێ پێدڤییە بگۆنجیت.

د مێژوویەکا کورت یا دیموکراسی و هەلبژارتنان دا، کوردستانێ ئەزموونەکا سەرنجڕاکێش و دەوڵەمەند هەیە

دەستوورێ راستەقینەیێ وەلاتان سیستەمێ هەلبژارتنێن وانە، سیستەمێ هەلبژارتنان ژبلی کو دیارکەرێ سیستەمێ دیموکراسییە، ئێکە ژ ئامڕازێن هەرە گرنگێن دارشتنا دەستهەلاتا سیاسی و (کی دێ کی هەلبژێریت، چاوا و ب چ شێوەیەک، دەنگ چاوا دێ هێنە هه‌ژمارتن و دەستهەلات چاوا دێ هێتە دابەشکرن) ئەڤە چار پرسیارێن گەلەک گرنگن کو کاریگەری ل سەر هاوکێشە و ئارمانجێن بنەڕەتی یێن گێما سیاسی هەیە، ئەو بەرسڤێن بۆ ڤان پرسیاران ژی دهێنە دان، کاریگەرییەکا مەزن ل سەر داڕشتنا سیستەمێ سیاسی هەیە. هەرچەندە د وەلاتێ مەدا بێی هەبوونا دەستورەکی کو جڤاک و ئالیێن سیاسی ل سەر د کۆک بن، ناهێتە ڤەشارتن ژی د مێژوویەکا کورت یا دیموکراسی و هەلبژارتنان دا، ئەزموونەکا گەلەک سەرنجڕاکێش و دەوڵەمەند ژی تێدا هەیە کو ئەو ژی پرسێن ماف و ئازادیێن تاکەکەسی و پێشڤەچوونا مافێ دەنگدان و ئازادییا بکارئینانا دەنگی و ئەو سیستەم و شێوازێن هەلبژارتن ل سەرچووین و ئەو ئەنجامێن ژێ ب دەستڤە هاتین، و پەیدابوونا پارت و بزاڤێن سیاسی، سامانەکێ گرنگ ژ ڕوویێ زانستێ سیاسیڤە ئافراندییە کو ببینە هەرێمەکا نیمچە نموونە و پترییا وەلاتێن زلهێز بەرەڤانیێ ژ پاراستنا قەوارەیێ وێ یێ سیاسی بکەن.

پێدڤییە رێگری و شکەستنێن ئیداری، سیاسی و ئابۆری د رێکا ئێکسەنتەرکرنا هەرێمێ دا بهێنە راکرن و باوەرییا خەلکی بۆ سیستەمێ سیاسی بهێتە ڤەگەڕاندن

د ڤان ١٠ سالێن دوماهیێ دا ب هاتنا شەڕێ داعش و بڕینا بودجە و شایستەیێن دارایی و مووچەیێن خەلکێ کوردستانێ و شەڕێ ئێکلاکەرێ دادگەها بلندا فیدرالی یا ئیراقێ ژبۆ لاوازکرن و نەهێلانا قەوارەیێ هەرێمێ، ئەگەرەکە کو قەیرانێن ئابۆری و گەلەک هەڤڕکی و کێشەیێن سیاسی ل کوردستانێ پەیدا ببن، گەهشتن ب پێکهاتەیەکا سیاسی یا ئێکگرتی و ساخلەم و سەقامگیر ل سەر پرسێن نیشتمانی و چارەنڤیسساز کێشەیا سەرەکییا ئەڤرۆیا وەلاتێ مەیە، ئێک ژ ئەگەرێن گەهشتن ب پێکهاتەیەکا ب ڤی شێوەیی ڕەنگە سیستەمەکێ ساخلەم یێ هەلبژارتنان بیت کو یێ سەپاندی نەبیت ل سەر کەتوارێ مە، بۆ هندێ پێکهاتەیا مە یا سیاسی ببیتە پێکهاتەیەکا سیاسی یا ساخلەم و سەقامگیر، پێدڤییە پێڕابوون بهێنە وەرگرتن بۆ دەستەبەرکرنا شەرعیەت و رەزامەندیێ، دڤێت ئەو رێگری و شکەستنێن ئیداری و سیاسی و ئابۆری یێن د رێکا ئێکسەنتەرکرنا هەرێمێ دا بهێنە راکرن و چارەکرن، ئاستێ پەروەردە و رەوشنبیرییا جڤاکی بهێتە بلندکرن، باوەرییا خەلکی بۆ سیستەمێ سیاسی بهێتە ڤەگەڕاندن ژبەرکو د ڤێ ژینگەها نوکە یا کوردستان تێدا، پرسا سیستەم و شێوازێ هەلبژارتنان بتنێ نەشێت وەک فریادڕەسەکی خزمەتێ بکەت لەورا گرنگە بۆ حوکمڕانیێ، سیستەمەک بهێتە دیارکرن کو شەرعیەت و رەزامەندییا سیاسی پێ دەستڤە بهێت و ئەو سیستەم د پێدڤیێن ئابۆری و ئیداری یێ وەلاتێ مە بگەهیت و وه‌لاتییان ب تنێ ئاخفتنا ئێکلاکەر هەبیت د وی سیستەمی دا کو ئامارنج ژێ پشكداریكرنا د دروستکرنا کوردستانەکا ئازادتر و دەولەمەندتر و دیموکراسیتر و ئاڤەدانتر دا.