د. ڤەھێل گەلناسکی

مامۆستایێ زانکۆیێ

راستــە بـ گۆرەی دەستــوورێ ئیراقێ یێ ساــلا ٢٠٠٥) مــاددێ ١٢٠ ،(ھەرێما کوردســتانێ ھــاتییە سەرپشککرن کو دەســتوورەکێ ژێر نەتەوەیی (Constitution national-Sub (بــخوە پێک بینیتن و، دڤی دەسـتووریدا پەیکەرێ دەسـتھەلاتـداری یێن خـوە دیار بکەتـن، دگەل دیارکرنـا میکانیزمـا بجھکرنـا ڤان دەسـتھەلاتـان، ئـانکو بەرجەسـتەکرنـا ڤان دەسـتھەلاتـان د کەسـایەتییەکا قـــانـــوونی یا دەســـتووریدا کو دێ نـــوینەراتییا ڤان دەســـتھەلاتێن ھـــاتینە دیارکرن ژ بـــو ھەرێما کوردسـتانێ د دەسـتوورێ فێدرال (Constitution Federal (یێ ئیراقێدا بـ گۆرەی مـاددێ ١١٥ کەتن لـ ناڤەندێن ناڤخویی وھەرێمایەتی وناڤدەولەتی. ئەڤە بـ گۆرەی قـانـوونـا دەسـتووری یا نـاڤدەولەتی، ئـانکو دیارکرنـا دەسـتھەلاتێن دەسـتوورێ فێدرال (Constitution Federal (ژ بــو بەغــدا و دیسا دیارکرنــا دەســتھەلاتێن دەســتوورێ ژێر نەتەوەیی (Constitution national-Sub (ژ بـــو ھەرێما کوردســـتانـــا ئیراقێ، بـــو زانین دڤێ مـژارێدا ئەردخـوەشی ژ لایێ نەتەوێن ئێککرتی ڤە ھـاتییە کرن، بـرێیا تـومـارکرنـا نـاڤێ ھەرێما کوردســـتانـــا ئیراقێ د لیستا فەرمی یا نـــاڤدەولەتی یا قەوارە یێن (کەیانێن) ژێر نەتەوەییدا (UN Entities Subnational of List ،(ھەلـــبەت بـ پشـــتبەســـتن بـ دەســـتوورێ ئیراقێ یێ فێدرال (Constitution Federal Iraqi ،(و خــوە گــرتــن ژ لایێ نەتەوێن ئێکگرتیڤە لـ بەنــدا ھەرێما کـوردســــتـانێ کـو دســــتـوورێ خــــوە یێ ژێـر نەتەوەیی (Constitution national-Sub (لـ پاشەروژێ پێک بینیتن، و ئەڤ دەستوورە بێتە دوکیومێنتکرن وھەلگرن لـ ڤێ ناڤەندا ناڤدەولەتی. لێ، سەرکردایەتییا ھەرێما کوردسـتانـا ئیراقێ ئەڤ ھەرێمە ھێلایە بێی دەسـتوور، ئـانکو بێی کەسـایەتییا قـانـوونی یا دەسـتووری بـ گۆرەی قـانـوونـا دەسـتووری یا نـاڤدەولەتی (وەک ئەڤا رویدای لـ دادگەھــا پــاریسێ یا نــاڤبەینکارییا بــازرگــانی یا نــاڤدەولەتی-of Chamber International Commerce ،(وڤێ سەرکـردایەتییێ ھەر ژ مێـژوویـا کەتــــنـاکـاری یـا دەســــتـوورێ ئیـراقێ لـ ٢٠\٥\٢٠٠٦ تــا مێژوویا نڤێسینا ڤێ گۆتــارێ، وەســا بــو خــوە بــاوەری چێکرییە، کو شــوینگرێ دەسـتووری ئەوە کو ئەو وەک سەرکردایەتییا ھەرێما کوردسـتانێ بـرێیا شـانـدێن تـایبەت یێن کو ئەو پێک دئینن ژ بـو دانـوسـتانـدنـان د گەل بەغـدا و، دیسا بـرێیا کورتە قـانـوونێن کو پەرلەمـانێ ھەرێما کوردسـتانێ دەردکەتـن، و لـ وی دەمی ژی دڤێت ئەڤ قـانـوونێن پەرلەمـانێ کوردسـتانێ دەردکەتـن بـ گۆرەی دەســتوورێ فێدرالێ ئیراقێ بــن، ژ بەر کو ھەرێما کوردســتانێ دەســتوورێ خــوە یێ تـایبەت نینە تـاکو ئەو دەسـتوورە ببیتە سـتانـدەرێ پێک ئینانـا قـانـوونـان ژ بـو پـاراسـتنا مـاڤێن گەلێ ھەرێما کوردســـتانێ، ئـــانکو پـــروسێسا ھەڤدەنگکرنێ دشیانـــدا نینە بێتە ئەنـــجامـــدان د نـــاڤبەرا دەستوورێ فێدرال ودەستوورێ ژێر نەتەوەییدا ژ) The Interplay Process Between Federal and Subnational Constitutions) بەر نەبوونا دەستوورێ ژێر نەتەوەیی یێ ھەرێما کوردستانێ. ولــدویماھییێ، دێ کورتە نــموونەیەکێ لـ سەر ڤێ ئێکێ بەحــس ژێ کەم، دەولەتــا ئیراقێ تــا ساـلا ٢٠٢١ نە ببیە ئەندـام د رێککەفتـنا دانپێدان وبجھکرناـ برـیارێن ناـڤبەینکاری یێن بیانی یا ساـلا ١٩٥٨ ) یا بەرنیاس بـ رێککەفـــتنا نیویورکێ)، یا کو ھـــاتییە پێک ئینان ژ لایێ لێژنـــا نەتەوێن ئێکگرتی ڤە گـرێدای بـ قـانـوونـا بـازرگـانی یا نـاڤدەولەتی (UNCITRAL ،(پەرلەمـانێ ئیراقێ لـ ٤\٣\٢٠٢١ ،ھەلـبەت بـ پشکدارییا ئەنـدامێن فـراکسیونـا کوردسـتانێ، قـانـوونـا ئەنـدامەتییا ئیراقێ دڤێ رێککەفتنێدا پەسەنـدکرییە (قـانـوونـا ژمـارە (١٤ (ساـلا ٢٠٢١ لـژێر نـاڤێ قـانـوونـا ئەنـدامـبوونـا کومـــاڕا ئیراقێ د رێککەفـــتنا دانپێدان و بجھکرنـــا بـــریارێن نـــاڤبەینکاری یێن بیانی (نیویورک ١٩٥٨ ،(و ھــاتییە بەلاڤکرن د ڕوژنــامەیا فەرمی یا کومــارا ئیراقێدا (وەقــایعی عیراقی-الــوقــائــع الـعراقـیة) لـ ٣١\٥\٢٠٢١ یـا ژمـارە (٤٦٣٣ ،(ئەڤە ھەمی ھـاتییە دەبـازکرن لـ پەرلەمـانێ ئیراقـا فێدرال، بێی کو فــــراکسیونــــا کوردســــتانی داکوکییێ لـ سەر ھــــندێ بکەتــــن، کو بـ گۆرەی ڤێ رێککەفتنێ (رێککەفـتنا نیویورکێ ١٩٥٨ (مـاددێ ١١-بـرگـا (b ،(تـایبەتـمەنـدییێ د دەتە دەولەتێن فێدرال (State Federal (سەبــارەت بجھکرنــا مــاددێن ڤێ رێککەفتنێ یێن گــرێدای بجھکرنــا بــریارێن دادگەھێن بیانی (وەک دادگەھــا پــاریسێ)، ئــانکو لـ دەمــا دەولەتــا د بیتە ئەنــدام د ڤێ رێککەفتنێدا دەولەتەکا فێدرال بیت، ئەڤ دەولەتـا فێدرال بـ گۆرەی سیستەمێ خـوە یێ دەسـتووری یێ فێدرال، بـرێیا گـرتـنا کریارێن دەسـتووری (فێدرالی) یێن رێککەفتی (لـ ڤێرێ، مەبەسـتا مـن ئەوە ئەگەر ھەرێما کوردسـتانێ دەسـتوورێ خـوە یێ ژێر نەتەوەیی (Constitution national-Sub( ھەبــا) د نــاڤبەرا دەســتھەلاتــا فێدرال و دەســتھەلاتــا ژێر نەتەوەییدا (nation-Sub (د ڤێت بێنە پەیرەوکرن، و دیسا د بــرگــا (c (یا مــاددێ ١١ ژ ڤێ رێککەفتنێ، ھــاتییە دیارکرن، کو لـ دەمێ پەیدابــوونــا نــاکوکییان سەبــارەت بجھکرنــا بــریارێن دادگەھێن بیانی، بــرێیا سکرتێرێ گشــتی یێ نەتەوێن ئێکگرتی دێ بەیانـنامەک ژ دەسـتھەلاتـا فێدرال ئێنە خـواسـتن سەبـارەت قـانـوون و کریارێن رێککەفتی د نـاڤبەرا دەسـتھەلاتـا فێدرال و دەسـتھەلاتـا ژێر نەتەوەییدا (ھەلـبەت، دیسا ئەڤە ھەکە ھەرێما کوردســتانێ دەســتوورێ خــوە ھەبــا، کو بـ گۆرەی ڤی دەســتووری دا کەســایەتییا خــوە یا قـانـوونی ژی ھەبیت ژ بـو داخـوازکرنـا ڤان رێکارێن نـاڤدەولەتی)، لێ وەک دیار، پەرلەمـانێ ئیراقـا فێدرال قـانـوونـا ئەنـدامـبوونـا ئیراقێ د ڤێ رێککەفتنێدا پەسەنـدکرییە وەک دەولەتەکا ئێکگرتی- نە فێدرال (State Unitary ،(ئێک: ژ بەر نە بــوونــا دەســتوورێ ھەرێما کوردســتانێ، کو لــدەمــا ھەبـایە لـ گۆرەی میکانیزمـا رێککەفتی د نـاڤبەرا ھەردوو دەسـتوورانـدا، ئەنـدامەتییا ئیراقێ د ڤێ رێککەفتنێدا د ڤییا ھاتبایە پەیرەوکرن د چارچووڤێ پروسێسا ھەڤدەنککرنا دەستووریدا (Process Interplay Constitutional The (یـاکـو مە بەحــــس ژێ کـری، دوو: ژ کێـم پسپورییا قانوونی (دەستووری) یا ئەندامێن فراکسیونا کوردستانی لـ پەرلەمانێ ئیراقێ.