هه‌ڤڕكیه‌كا توند ل سه‌ر پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ هه‌یه
بەلاڤ بکە
هه‌ڤڕكیه‌كا توند ل سه‌ر پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ هه‌یه
راپۆرتا شڕۆڤه‌كارى – گاڤ
ژڤانه په‌رله‌مانێ ئیراقێ سوبه‌هى شه‌مبیێ ژ بۆ هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى كۆمببیت و تا نوكه كۆده‌نگى دناڤ فراكسیۆنێن سیاسى دا ل سه‌ر به‌ربژاره‌كێ ئێكگرتى نینه و ده‌نگدان دێ یا ئێكلاكه‌ر بیت، ل ده‌مه‌كێ هه‌ر ئێك ژ هه‌ڤپه‌یمانیێن ته‌قه‌دوم و سه‌روه‌رى و عه‌زم هه‌ڤڕكیێ ل سه‌ر پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى دكه‌ن. هه‌ڤڕكێن سه‌ره‌كى بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى كینه؟ بۆچى لایه‌نێن هه‌ڤپه‌یمانیا برێڤه‌برنا ده‌وله‌تێ ل سه‌ر به‌ربژاره‌كێ ئێكگرتى رێكنه‌كه‌فتینه؟ چارچووڤه پشته‌ڤانیێ ل كیژ به‌ربژارى دكه‌ت و میكانیزما هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى چه‌وایه؟
سێ هه‌ڤڕكێن سه‌ره‌كى بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى هه‌نه
هه‌ڤڕكیا ل سه‌ر پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ گه‌رم دبیت و سێ به‌ربژارێن سه‌ره‌كى یێن سێ هه‌ڤپه‌یمانیێن سوننى هه‌ڤڕكیه‌كا توند ل سه‌ر وى پۆستى دكه‌ن.
فه‌هه‌د ئه‌لراشد په‌رله‌مانتار ژ فراكسیۆنا ته‌قه‌دوم ئه‌ڤرۆ ئه‌ینیێ بۆ گاڤ دیاركر "به‌ربژارێ ئێكانه یێ ته‌قه‌دوم بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى شه‌علان كه‌ریمه، روینشتنا سوبه‌هى یا په‌رله‌مانى یا تایبه‌ته ب هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى ل جهێ محه‌مه‌د حه‌لبووسى".
گۆت ژى "پتر ژ به‌ربژاره‌كێ بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى هه‌نه، ژ وان ژى شه‌علان كه‌ریم، مه‌حموود مه‌شهه‌دانى و سالم عیساوى و هنده‌ك به‌ربژارێن دى".
زێده ژى كر "شه‌علان كه‌ریم به‌ربژارێ ئێكانه یێ حزبا ته‌قه‌دومه و حزبێ ئه‌ڤ چه‌نده ژ بۆ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ و فراكسیۆنێن كوردى ب فه‌رمى راگه‌هاندیه، سالم عیساوى ژى به‌ربژارێ هه‌ڤپه‌یمانیا سه‌روه‌رى یه و مه‌حموود مه‌شهه‌دانى به‌ربژارێ هه‌ڤپه‌یمانیا عه‌زمه".
په‌رله‌مانێ ئیراقێ رۆژا سوبه‌هى شه‌مبیێ بۆ گرێدانا روینشتنا هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى ده‌ستنیشانكریه، ل گۆره‌ى رێڤه‌به‌ریا راگه‌هاندنێ یا په‌رله‌مانى؛ روینشتن دێ ل ده‌مژمێر 3ى ئێڤارى ده‌ستپێكه‌ت.
په‌رله‌مانتار یه‌حیا محه‌مه‌دى ژ حزبا ته‌قه‌دوم دوهى راگه‌هاند بوو كو پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى ئیستیحقاقا حزبا ته‌قه‌دومه چونكى ئه‌و مه‌زنترین فراكسیۆنا سوننى یه د په‌رله‌مانى دا ب 44 په‌رله‌مانتاران.
به‌ربژارێن پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى
ل ده‌مه‌كێ هه‌ڤپه‌یمانیا ته‌قه‌دوم ب فه‌رمى شه‌علان كه‌ریم بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى به‌ربژاركریه و هه‌ڤپه‌یمانیا عه‌زم ب فه‌رمى مه‌حموود مه‌شهه‌دانى بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى به‌ربژاركریه، هه‌ڤپه‌یمانیا سه‌روه‌رى تا نوكه ب فه‌رمى به‌ربژارێ خۆ رانه‌گه‌هاندیه هه‌رچه‌نده ژماره‌یه‌كا ژێده‌ران بۆ وێ ئێكێ دچن كو سالم عیساوى به‌ربژارێ وانه.
شه‌علان كه‌ریم به‌ربژارێ هه‌ڤپه‌یمانیا ته‌قه‌دوم یا محه‌مه‌د حه‌لبووسى یه، شه‌علان كه‌ریم ل سالا 1967 ل سامه‌را ژدایكبوویه و د نوكه دا ئه‌ندامێ په‌رله‌مانى یه.
مه‌حموود مه‌شهه‌دانى به‌ربژارێ هه‌ڤپه‌یمانیا عه‌زمه، ئه‌و ل سالا 1948 ل به‌غدا ژدایكبوویه و ژ سالا 2006 تا 2009 ئێكه‌م سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى بوو پشتى ژناڤچوونا رژێما به‌عس.
هه‌رچه‌نده هه‌ڤپه‌یمانیا سه‌روه‌رى ب فه‌رمى به‌ربژارێ خۆ ئێكلانه‌كریه، لێ ل گۆره‌ى هنده‌ك ژێده‌ران ره‌نگه سالم عیساوى به‌ربژارێ وان بیت.
سالم عیساوى ل سالا 1972 ژدایكبوویه و په‌رله‌مانتاره د خۆلا نوكه یا په‌رله‌مانى دا هه‌روه‌سا د خۆلا سیێ یا په‌رله‌مانى ژى دا په‌رله‌مانتار بوو.
دابه‌شبوونا لایه‌نێن سیاسى
ل به‌ر بوو هه‌ڤپه‌یمانیا برێڤه‌برنا ده‌وله‌تێ د ده‌مێ بۆرى دا ل سه‌ر به‌ربژاره‌كێ هه‌ڤپشك بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى رێكبكه‌ڤیت، لێ ژ به‌ر جوداهیا بۆچوونێن سیاسى رێككه‌فتن نه‌هاته كرن.
ل ده‌مه‌كێ پشكه‌كا مه‌زن ژ سوننه‌یان ل گه‌ل به‌ربژارێ ته‌قه‌دومن، ئه‌و هه‌ڤپه‌یمانیا 44 كورسى د په‌رله‌مانى دا هه‌ین، هه‌ڤده‌م چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ و هنده‌ك سه‌ركرده‌یێن وێ وه‌كى نورى مالكى پشته‌ڤانیێ ل مه‌حموود مه‌شهه‌دانى به‌ربژارێ عه‌زم دكه‌ن وه‌كى هنده‌ك راپۆرتان ئاماژه‌پێكری، دابه‌شبوون و نه‌ئێكگرتنا ناڤمالیا كوردى ژى تا نوكه بوویه ئه‌گه‌ر فراكسیۆنێن كوردى پشته‌ڤانیێ ل به‌ربژاره‌كێ ئێكگرتى بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى نه‌كه‌ن.
هه‌ڤده‌م هنده‌ك بۆچوون هه‌نه كو تا نوكه دناڤ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ ژى دا كۆده‌نگى ل سه‌ر ده‌نگدانێ ب مه‌حموود مه‌شهه‌دانى به‌ربژارێ هه‌ڤپه‌یمانیا عه‌زم نینه و ره‌نگه ئه‌ڤ چه‌نده ببیته ئه‌گه‌رێ ئێكلانه‌كرنا هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى د روینشتنا سوبه‌هى دا.
محه‌مه‌د به‌یاتى سه‌ركرده ژ چارچووڤه‌ى د ڤى ده‌ربارى دا بۆ به‌غداد ئه‌لیه‌وم راگه‌هاند "روینشتنا سوبه‌هى هه‌لبژارتنا سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى ئێكلا ناكه‌ت".
ديار ژى كریه "پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى مافێ پێكهاته‌یا سوننى یه و سێ به‌ربژار د نوكه دا هه‌نه، لێ رێككه‌فتن دناڤ چارچووڤه‌یێ هه‌ماهه‌نگیێ دا ل سه‌ر ده‌نگدانێ بۆ چ ژ وان به‌ربژاران نینه و یا دیار نینه كا كى ژ وان ژ یێ دى نزیكتره".
گۆت ژى "هه‌ڤڕكیا ل سه‌ر پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى دێ دناڤبه‌را ته‌قه‌دوم و عه‌زم دا بیت، ره‌نگه روینشتنا سوبه‌هى ب هه‌لبژارتنا سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى ب دویماهیك نه‌هێت، لێ دێ ئه‌و ده‌ستپێكه‌كا گرنگ بیت ژ بۆ ئێكلاكرنا ئوپشنان ژ لایێ هێزێن سه‌ره‌كى ڤه".
هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى
هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى ل ده‌مێ ڤالابوونا وى پۆستى ژ به‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ ببوو جهێ بگرۆڤه‌كێشه‌كا یاسایى و دادگه‌ها فیدرالى میكانیزما هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى ده‌ستنیشانكریه.
په‌رله‌مانێ ئیراقێ ل 14ى هه‌یڤا چریا دوێ یا بۆرى ب پشتبه‌ستن ب بڕیارا دادگه‌ها فیدرالى ئه‌ندامه‌تیا محه‌مه‌د رێكان حه‌لبووسى د په‌رله‌مانى دا ب دویماهیك ئینابوو، ئه‌ڤ چه‌نده هات پشتى سكالایه‌كا په‌رله‌مانتارێ به‌رێ له‌یس دلێمى ل سه‌ر حه‌لبووسى كو تێدا ئه‌و ب سه‌خته‌كرنا نڤیسارا ده‌ستژكاركێشانێ یا وى تۆمه‌تباركربوو، دادگه‌ها فیدرالى ژى بڕیارا ب دویماهیك ئینانا ئه‌ندامه‌تیا هه‌ردویان د په‌رله‌مانى دا دابوو.
پشتى ب دویماهیك ئینانا ئه‌ندامه‌تیا حه‌لبووسى، په‌رله‌مانێ ئیراقێ پتر ژ روینشتنه‌كێ گرێداینه و دو جاران ژ به‌ر ته‌مامنه‌بوونا نیسابا یاسایى ژ به‌ر رێكنه‌كه‌فتنا فراكسیۆنێن سیاسى ل سه‌ر پێگوهۆڕێ حه‌لبووسى روینشتنا هه‌لبژارتنا سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى نه‌هاته كرن.
دادگه‌ها فیدرالى د شڕۆڤه‌كرنێ دا بۆ بڕگه‌یه‌كا ده‌ستوورێ ئیراقێ، میكانیزمێن هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى ل ده‌مێ ڤالابوونا كورسیا سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى ژ به‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ دیاركریه.
دادگه‌ها فیدرالى شڕۆڤه‌كرنه‌ك بۆ مادده‌یا 55 ژ ده‌ستوورى كریه كو تێدا هاتیه "په‌رله‌مان د ئێكه‌م روینشتنا خۆ دا دێ سه‌رۆكه‌كێ هه‌لبژێریت و پاشى جێگرێ ئێكێ و جێگرێ دوێ، ئه‌ڤ چه‌نده ب پرانیا ره‌ها یا ده‌نگێن ئه‌ندامێن جڤاتا نوینه‌ران و ب رێكا ده‌نگدانا نهێنى یا ئێكسه‌ر"، دادگه‌ها فیدرالى د بڕیاره‌كا خۆ یا شڕۆڤه‌كرنێ دا بۆ وى تێكستێ یاسایێ خۆیاكریه "ب رێكا ئه‌حكامێن مادده‌یا 12/سێ ژ په‌یره‌وێ ناڤخۆیى یێ په‌رله‌مانى بابه‌تێ ڤالابوونا پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى دهێته چاره‌كرن و ئه‌ڤ چه‌نده پێدڤى ب گرێدانا روینشتنا په‌رله‌مانى یه ژ بۆ ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ خۆبه‌ربژاركرنێ".
هه‌ر ل گۆره‌ى وێ بڕیارێ "ده‌رگه‌هێ خۆبه‌ربژاركرنێ ب تنێ د روینشته‌كێ دا دهێته ڤه‌كرن دا كو ب له‌ز سه‌رۆكه‌ك بۆ په‌رله‌مانى بهێته هه‌لبژارتن، پشتى ده‌ستپێكرنا رێكارێن ده‌نگدانێ بۆ هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى، خۆبه‌ربژاركرنا چ كه‌سێن دى ناهێته قه‌بویلكرن، سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى ب پرانیا ره‌ها یا ده‌نگان د وێ روینشتنێ یان روینشتێن ل دویڤ روینشتنا ئێكێ دا دهێته هه‌لبژارتن و هه‌ڤڕكى دناڤبه‌را هه‌مى به‌ربژارێن روینشتنا ئێكێ یا په‌رله‌مانى دایه ژبلى یێن داخوازا خۆڤه‌كێشانێ ژ خۆبه‌ربژاركرنێ دكه‌ن".
هه‌ر ل گۆره‌ى وێ شڕۆڤه‌كرنێ "پێدڤیه په‌رله‌مان د ئه‌نجامدانا كارێن خۆ د وه‌رزێ یاسادانانێ دا به‌رده‌وام بیت و روینشتنێن په‌رله‌مانى ب سه‌رۆكاتیا ئێك ژ جێگرێن سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى هه‌تا ده‌مێ هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى برێڤه‌بچن و نه‌هه‌لبژارتنا سه‌رۆكه‌كێ نوى بۆ په‌رله‌مانى نه‌بیته ئه‌گه‌رێ په‌كخستنا كارێن په‌رله‌مانى، ئه‌ڤ بڕیاره ل گۆره‌ى مادده‌یێن 93 و 94 ژ ده‌ستوورى و مادده‌یا 5/دو ژ یاسایا دادگه‌ها فیدرالى ژماره 30 یا سالا 2005 یا هه‌مواركرى ب یاسایا ژماره 25 یا سالا 2021 هاتیه ده‌ركرن و بڕیارا دویماهیێ یه و پێدڤیه هه‌مى ده‌ستهه‌لات پێگیریێ پێ بكه‌ن".
هه‌ڤپه‌یمانیا ته‌قه‌دوم یا سوننى دوهى پێنجشه‌مبیێ ب فه‌رمى شه‌علان كه‌ریم بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى به‌ربژاركربوو.
ل گۆره‌ى زانیاریان، سێ كه‌س بۆ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانێ ئیراقێ به‌ربژارن و شه‌علان كه‌ریم ب فه‌رمى به‌ربژارێ هه‌ڤپه‌یمانیا ته‌قه‌دومه.
هه‌روه‌سا هه‌ڤپه‌یمانیا عه‌زم دوهى كۆمبوونه‌كا نه‌ئاسایى گرێدابوو و تێدا راگه‌هاند بوو كو مه‌حموود مه‌شهه‌دانى به‌ربژارێ وانه بۆ سه‌رۆكاتیا په‌رله‌مانى، هه‌ڤده‌م هه‌ڤپه‌یمانیا سه‌روه‌رى یا سوننى تا نوكه ب فه‌رمى به‌ربژارێ خۆ رانه‌گه‌هاندیه.
ل گۆره‌ى عورفێ سیاسى ل ئیراقێ پشتى سالا 2003ێ پۆستێ سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى به‌هرا سوننه‌یایه و پێدڤیه ئێك ژ جێگرێن وى كورد بیت و ئێك شیعه.
